Priča o firmi „BRAĆA LENARD“
„BRAĆA LENARD“
Porodica Levinger (Löwinger) Davida, Jevreja, trgovca iz Bogojeva, dolazi 1904. godine u Suboticu i tu se trajno nastanjuje.[1] Od te godine David počinje da plaća porez kao član trgovačke firme Levinger, Krišaber i Špicer. Čitava porodica menja prezime 1918. godine i od tada se prezivaju Lenard (Lénárd). Imali su tri sina – Josipa, Aleksandra i Ernesta,[2] koji će biti uključeni u porodičnu firmu.
Josip je, kao najstariji, prvi krenuo očevim stopama u ‘poslovne vode’. On 1919. godine započinje sa proizvodnjom kvasca, kao vlasnik „Bačke fabrike kvasca“, koja se 1923. godine pretvara u deoničko društvo „Bačka, fabrika špirita i kvasca d.d.“ sa milion dinara osnovnog deoničkog kapitala, podeljenog u 10.000 deonica nominalne vrednosti po 100 dinara.[3] Firma je bila registrovana do 1929. godine.[4] Pored Josipa, koji je ubeležio samo 10 deonica, kao akcionari – osnivači se javljaju i Vladislav Manojlović, javni beležnik, koji je u tom trenutku imao najviše deonica – 3.000, Nikola Tabaković, podgradonačelnik[5], Milan Damjanović, sekretar „Udruženja trgovaca i industrijalaca“, Aleksandar Goldman, direktor bankarske radnje,[6] sve javne ličnosti i već potvrđeni privrednici.[7] U prvom periodu, kao fabrika koja gotovo da nije imala konkurenciju u proizvodnji kvasca, beležila je lepe dobitke, o čemu svedoči i podatak da su deonice nominalne vrednosti 100 din. otkupljivane za duplo veću cenu.[8]
Dopis 1932.
Sa sopstvenim zajedničkim preduzećem, u prvo vreme samo u zanatskom obimu, braća Lenard se pojavljuju 1925. godine. Firma je registrovana pod imenom „Braća Lenard“, a obrtnica je izdata pod brojem A 71/1925. Sa radom je započela na adresi – Trg Kralja Tomislava 2, gde se nalazila njihova roditeljska kuća, a gde je u dvorišnom delu dograđena radionica.
Projekat iz 1930. za kencelarije firme
„Subotička opšta kreditna banka d.d.“ je te nekretnine procenila na 250.000 dinara, a ugrađene mašine i postrojenja na isto toliku vrednost.[9] Mala radionica je bila namenjena za proizvodnju sitne drvene i metalne robe za domaćinstvo, koja je nailazila na dobar prijem na lokalnom tržištu. O tome svedoči i izgradnja novih proizvodnih pogona na adresi – Tuk ugarnice 1 (nakon izmene kućnih brojeva – 101), gde će se 1936. godine preseliti proizvodnja. Od tog perioda firma se vodi u evidencijama kao industrijsko preduzeće. Nastavila je sa sličnim asortimanom proizvodnje metalne, žičane, limene i drvene robe. Imali su čitav niz proizvoda, koji su bili zaštićeni patentima, kao na pr: prskalicu za voće, aparat za brzo zavarivanje špiritusom, rendu za povrće. Pored toga, izrađivali su veliki broj predmeta: štipaljke, drvene kutlače, čekiće, oklagije, pralje za veš, drške za pile, vešalice i drugo. Drvo za obradu su nabavljali iz Bosne i iz Našica. Na odeljenju drvene robe imali su, obično, polovinu od ukupnog broja zaposlenih radnika. U 1932. godini imali su 44 radnika – 12 stručnih, 2 kancelarijska i 30 nekvalifikovanih. U staroj radionici raspolagali su sa 6 mašina, koje su pokretali elektromotori (5 kom) ukupne snage 19 KS.[10] U novim pogonima, elektromotori će imati već 45 KS. Uporedo sa tim povećavao se broj zaposlenih radnika, pa je 1938. godine dostigao broj od 102.[11]
Memorandum firme
Tada su radila sledeća odeljenja: stolarsko, strugarsko, farbarsko, limarsko i bravarsko. Maksimalni kapacitet je iznosio 8 mtc razne robe dnevno. O dobroj prođi njihovih proizvoda svedoči i molba Sreskom načelstvu upućena 1939. godine za odobrenje rada u dve smene, radi zadovoljavanja povećanog broja narudžbina, što im je nadležna vlast i odobrila.[12] Kapital firme je te godine procenjen na milion dinara.[13] Gotovu robu su plasirali na domaće tržište. Sirovine su takođe nabavljali većinom u zemlji, a uvozili su samo bakar (iz Mađarske) i aluminijum (iz Mađarske i Nemačke). Pred rat dolazi do opadanja proizvodnje i smanjivanja broja radnika. Tako 1940. godine zapošljavaju 16 bravarskih, 10 stolarskih, jednog farbarskog majstora i 5 šegrta.
„Braća Lenard“ nastaviće da rade i tokom rata, doduše sa promenjenom vlasničkom strukturom, pošto su vlasnici Jevreji bili prinuđeni[14] da prodaju firmu licu mađarske nacionalnosti. Dr Đorđe Šolti, doseljenik iz Budimpešte, prvo je postavljen za privremenog komesara fabrike, da bi zatim bio ubeležen kao vlasnik.
I pored tih okolnosti, nakon rata fabrika je konfiskovana.[15] Odlukom Sreskog narodnog suda br. 972/1946 od 23.5.1946. godine prelazi pod nadzor Uprave narodnih dobara, da bi zatim bila uključena u novoformirano preduzeće („republikanskog značaja“) „Palić, tvornica drvene i metalne robe“, koje se od 1947. godine fuzioniše u firmu „Zmajevac, industrija metalnih proizvoda“.
Rešenje o konfiskaciji
sa web stranice JVO, groblje
[1] Levinger (Löwinger) David (Vašvar 1860 – Aušvic 1944). Supruga mu je bila subotičanka Etela Klajn (Klein, r. 1866) sa kojom se venčao 1889. godine u Subotici.
[2] Josip Levinger je rođen u Bogojevu 1890. godine. Za suprugu je uzeo Etelu (rođena 1900. u Segedinu), sa kojom se venčao 1927. godine u Subotici. Aleksandar (Bogojevo 1894 – Aušvic 1945) je imao ženu Tereziju Krišaber (Subotica 1903 – Aušvic 1944) sa kojom se venčao 1924. godine. Ernest je isto rođen u Bogojevu 1899, a supruga mu je od 1934. godine bila Žofija Volf (Velika Kikinda 1905-Aušvic 1944). IAS, F:68. XII 1518/1948, F:57.2668-2670/1938.
[3] Pogoni su se nalazili na Senćanskom putu br. 71.
[4] IAS, F:47. I 532/1932.
[5] Nikola Tabaković je rođen u Budimpešti i optiranjem je stekao državljanstvo Kraljevine SHS. Sa ženom Olgom Manojlović je imao dve kćerke – Mariju i Emiliju. Funkciju podgradonačelnika obavljao je od 1923. do 1924. godine.
[6] Aleksandar Goldman je rođen 1882. godine u mestu Galanta (Čehoslovačka). U Subotici boravi od 1912. godine.
[7] AJ, F:65.2408.1424
[8] isto. Po proračunima iz 1925. godine, koje su podneli neki nezadovoljni sitniji akcionari, među kojima je bio i Aleksandar Lenard, dnevna zarada firme iznosila je do 6.000 dinara. Od 1.200 litara melase – cene 2.400 din, u procesu prerade se dobijalo 500 kg kvasca, koji je imao cenu od 12.500 din, i 100 l špiritusa – cene 1.000 din. Stepen zainteresovanosti kapitalista van Subotice za učešće u ovom deoničkom društvu, pokazuje i sastav Uprave iz 1925. godine, kada su je sačinjavali: Vilim Nemec, direktor iz Ljubljane, Ferdo Majer (Mayer), industrijalac iz Zagreba, dr Branko Arko, advokat iz Zagreba, te Leopold Susman, direktor iz Zagreba.
[9] IAS, F:43.123. Braće Lenard su 1927. godine dobila dozvolu za bescarinski uvoz mašine za izradu opruga i bušilica. IAS, F:235.24.46/1927.
[10] IAS, F:56.7.502/1935.
[11] AV,F:126. VIII 5185/1939, F:56.8.229/1937.
[12] IAS, F:57.3276/1939.
[13] IAS, F:57. 1987/1939.
[14] Aleksandar i Ernest Lenard su bili deportovani 1943. Aleksandar je stradao u logoru Aušvic, dok je Ernest preživeo, vratio se u Suboticu, gde mu je i vraćena radionica na adresi Trg Kralja Tomislava. IAS, F:68. Nacionalizacija, dosije br. 252
[15] Kao obrazloženje konfiskacije navedeno je da su braća Lenard „privredno sarađivali sa okupatorom i svoju preduzetničku spremu stavljali na raspoloženje, dozvolivši da fabrika i dalje proizvodi predmete koji su jačali ekonomsku snagu i ratni potencijal neprijatelja.“ IAS, F:68. XIII 636/1948.
Subotica nekada 