Karte i mape od XVIII do XXI veka

Izveštaj SuRTVCity o izložbi: https://www.youtube.com/watch?v=AAh8hRTYaL0

Uvodni deo kataloga izložbe subotičkog Arhiva: Subotica na starim kartama i mapama, Subotica, IX, 2011.  (pdf format kataloga KATALOG manji

UVOD

Istorijski arhiv Subotica priređuje izložbu „Subotica na starim kartma i mapama“. Gotovo da nema arhiva koji nije imao izložbu sa sličnom tematikom. Tako i naš arhiv koji čuva bogat kartografski materijal, ponajviše u posebnoj Zbirci (  F:003. Kartografska zbirka 1556- ) ali i u drugim fondovima, odlučio je da javnosti prikaže izložbu zasnovanu upravo na toj vrsti građe. Sama Zbirka sada ima 740 komada karata i mapa, pisanih latinskim, mađarskim, nemačkim i srpskim jezikom, podeljena je u tri segmenta, obuhvata i rukopisne karte iz perioda 1770.–1952., kao njen najvredniji deo.

Po najčešće korišćenim definicijama karta je smanjena, matematički konstruisana i uopštena slika Zemljine površine u ravni ili njenih pojedinih delova, koja na poseban grafički način prikazuje raspored, stanja i međusobne odnose raznih objekata i prirodnih i društvenih pojava, prikaz cele Zemljine površine ili nekog njenog dela u ravni.

No naše karte koje prikazujemo su sve to ali imnogo više. One su dragoceno istorijsko svedočanstvo koje prati razvoj ovoga područja od malenog naselja do civilizovanog i urbanizovanog Grada sa preko 100 000 stanovnika. Posmatrano hronološki, od prve vedute na kojoj je 1697. godine iz logora Eugena Savojskog zabeleženo kako izgleda subotičko naselje sa utvrdom, gledano sa obale palićkog jezera, preko prve geografske karte iz 1778. godine, jednu godinu pre nego je Subotica proglašena Slobodnim Kraljevskim gradom, na kojoj se jasno vidi gradsko jezgro, autora Karla Leopolda Kovača,  kada je trebalo premeriti grad i karte iz 1945. godine na kojoj su gradske vlasti ucrtale gde su padale savezničke bombe do  karte sreza iz 1964. godine, Subotica je prešla dugačak put.

Svedoci smo kako su se u i zadnjim desetlećima menjale državne granice, a Subotica je ostajala na mestu. Upravo je tematski centar postavke izložbe sama Subotica ali uz osvrt i praćenje i okolnih naselja, koja su joj gravitirala i pripadala, ali ne zaobilazeći ni državno pravne promene koje su se dešavale.

I ovoga puta izložšci su načinjeni od kombinacija skeniranih orginala koji su zatim štampani.

 

ovako se u tursko vreme ( Evlije čelebije) pisao naziv našeg grada!

 

 

Subotica je kao naselje nastala na srednjevekovnom putu koji se pružao od istoka prema zapadu. Put je dobio naziv Kalic po imenu jednog plemena muhamedanske vere, koje se u okviru srednjevekovnog Ugarskog kraljevstva, bavilo trgovinom solju. Današnja ulica Borisa Kidriča leži na trasi ovog nekadašnjeg Kalic puta. U vreme iz kojeg potiče prvi pisani dokumenat o Subotici, tadašnjoj Zabatki, Balkanom se već širio strah od Turske najezde. Od tada pa narednih 350 godina istorija grada biće povezana sa nadiranjem Turaka, bilo kao dela odbrambenog vojnog sistema Ugarske bilo kao dela Turske imperije. Tvrđava za odbranu od Turaka završena je u Subotici 1470 godine. Ova kula imala je dimenzije svega 23 x 23 metra, što može svedočiti i o tadašnjem nevelikom značaju ovog naselja. Ovo je sasvim razumljivo budući da je teren na kojem se naselje nalazilo bilo močvarno, isprepleteno barama, jezercima i vodotokom koji se pružao od severa prema jugu u podnožju između dva uzvišenja, jedva desetak metara viših od korita vodotoka.

O izgledu samog naselja malo znamo, tek ponešto iz pisanih dokumenata i iz tekstova turskog putopisca Evlije Čelebije koji je kroz ove krajeve prošao 1665. godine. Najstariji izgled varoši, međutim, potiče iz 1697. godine, koji je prikazan na veduti Palićkog jezera, pored koga je konačila vojska Eugena Savojskog. To je već bilo vreme povlačenja turske vojske sa ovog područja, da bi 1699. godine Karlovačkim mirom bila određena granica između dve carevine, Habsburške monarhije i Turske duž reka Moriš, Tisa i Dunava. Zbog blizine granice Subotica je uključena u Potisko-pomorišku vojnu granicu. U opustošeno naselje vraćalo se odbeglo stanovništvo i naseljavao se slovenski živalj koji je dolazio sa južniji teritorija koje su još uvek bile pod turskom okupacijom.

Prvi, 11. septembar 1697. (Senćanska bitka) i krvavi sukob na Tisi. Vraćajući se posle pobede trupe Eugena Savojskog taboruju kraj jezera Palić! Dok se ratnici odmaraju, trupni kartograf osmatra i po zadatku skicira odmorište pokraj močvare (jezera ) sa razmeštajem trupa na obali. U daljini će nacrtati grad, ovekovečiti naselje pokraj koga će zapisati – Sabatska. Bila je to prva veduta Subotice, „lice“ naselja ostavljeno za budućnost nama, jasno uočenih karakterističnih građevina. Skicu će kasnije u Beču kartograf naslikati akvarelom. Vide se moćni volumeni kule,  oko nje kuće sa dvoslivnim krovovima, bašte i oranice. Naravno i crkva, nesumnjivo ona u kojoj je  plebanoš ubogi Lukač, koga (1496. ili 1497.) obaveštava moćni kaločki nadbiskup Peter Varadi po  predmetu „interdictuma“ zbog neplaćenog crkvenog poreza. To je potvrda da crkva postoji, na veduti je predstavljena baš tamo gde se nalazi pravoslavni hram danas, o kojem (piše Ivanji):  vremešni Srbi, svojedobno govore kao o „maloj kapeli sa daščanim, plavo ofarbanim stropom“.[1]

Stanovnici koji su do tada većinom živeli u zemunicama, počeli su da grade svoje kuće na uzvišenjima. To su u početku bile vrlo skromne građevine sa dve ili tri prostorije, od ćerpiča ili nabijene zemlje, pokrivene rogozom, slamom, šašom ili trskom. Kada je kraljica Marija Terezija 7. maja 1743. godine u Pragu potpisala privilegiju kojom je subotički vojni šanac proglasila za kraljevsko privilegovano komorsko trgovište Sent Marija stanovnici naselja konačno su mogli da se okrenu mirnodopskom načinu života. Od tog vremena udružuju se nastojanja stanovnika naselja da se trgivište pretvori u grad. Iako nemamo nikakvih crteža naselja iz tog vremena osim Kajzerove karte iz 1747. godine, na kojoj je naselje sasvim šematski prikazano, ipak možemo zamisliti kako je ono izgledalo: raštrkane skromne kuće i kolibe, bez ikakvog reda, bez ulica, tek onako gde se ko smestio, na dva uzvišenja između kojih je tekao potok. Godine 1751. izgrađena je prva gradska kuća, a nastojanja stanovnika da naselje pretvore u grad krunisano je uspehom 1779. godine kada je Subotica proglašena slobodnim kraljevskim gradom Maria Theresiopolis.

Karlo Leopold Kovač, godinu dana pre ovog događaja, završio je rukopisnu kartu Subotice, najstariju nama poznatu kartu gradske teritorije na kojoj vidimo pojedinačno ucrtane parcele i kuće. Posmatranjem karte uočavamo da je naselje zauzimalo veliku površinu sa raštrkanim kućama i još uvek je više ličilo na selo nego na grad. Tek sedamdesetak kuća na ovoj karti izgleda kao da su građanske kuće svojom dužom stranom okrenute ulici, iako je tada u gradu već bilo 2327 domova. Ova karta istovremeno prikazuje Suboticu pre prvih planskih regulacija.

Statutom slobodnog kraljevskog grada Marija Tereziopolis bile su date različite odredbe o izgradnji i uređivanju gradske teritorije, sa ciljem da naselje što pre dobije izgled grada. Odmah nakon toga pristupilo se izradi regulacionih planova za uređenje grada i hidroinžinjerskih planova za isušivanje bara i vodotoka od kojih su neki imali i nazive kao Rogina bara, Jasi bara, Ciganska bara i Vrbov potok. Najznačajniji regulacioni plan grada urađen je 1799. godine, ali je do danas očuvan samo njegov središnji deo koji prikazuje centar grada.

Veduta grada sa svedočanstva tesarskih cehova najstariji je panorama Subotice na kojoj možemo videti kako je grad izgledao u drugoj deceniji XIX veka. Osim crkava i gradske kuće ima jedva još dve ili tri spratne kuće, dok su sve ostale kuće prizemne. Najveći broj kuća još je kao u selima zabatom okrenut ulici, međutim ovde vidimo i prve građanske kuće u Subotici. Grad se međutim u to vreme još uvek sporo razvijao. Prvi planovi za isušivanje Rogine bare potiču iz 1822/23 godine, ali se ovaj, kao i drugi poslovi prokopavanja kanala, popločanja ulica, uređenja infrastrukture vrlo sporo odvijao. Nova barokna gradska kuća izgrađena je 1828. godine, a u isto vreme počeli su pregovori za podizanje nove gostione i pozorišta umesto postojeće takozvane Velike gostione koja se nalazila u skromnoj prizemnoj kući.

Jedan od velikih događaja u gradu u prošlom veku bila je izgradnja hotela i pozorišta koja je usledila. Hotelsko krilo završeno je 1853, a pozorišno 1854 godina. Bio je to prvi svetovni, monumentalni objekat, javne namene u Subotici. Presudan uslov za razvoj grada bio je dolazak željeznice 1869. godine, koji je konačno omogućio jeftino transportovanje poljoprivrednih proizvoda, i to tokom cele godine, i stvorio je mogućnost za eksplozivni razvoj grada. Po gradu su svuda nicali magacini i skladišta za robu, ali je tek desetak godina kasnije počela intenzivna gradnja spratnih zgrada u centru grada. U svega četrdesetak godina izgrađena je Subotica ovakva kakvu je danas znamo, i najveći deo njenih najznačajnijih građevina, uključujući Gradsku kuću, Sinagogu, današnju Muzičku školu, Biblioteku. U ovih četrdeset godina izgrađeno je više desetina spratnih i više stotina prizemnih građanskih kuća.

1747

Izgradnjom grada rukovodila je komisija za izgradnju grada kojoj se podnosio projekat za izgradnju kuća. Komisija je izgradnju mogla zabraniti čak i u slučaju ako su njeni članovi smatrali da kuća koja se predviđa za gradnju nije dovoljno lepa, što se na primer dogodilo Ferencu Rajhlu kada je gradio svoju palatu. Prvi projekat koji je komisiji podneo na uviđaj bio je odbijen. Najvažniji dokumenat bio je građevinski pravilnik koji je bio odobren 1882. od strane Ministartstva unutrašnjih poslova Ugarske. Pravilnikom je teritorija grada bila podeljena u četiri građevinska reona, a za svaki reon su posebno bila određena pravila gradnje. Prvi reon je obuhvatao najuži centar grada zajedno sa nekoliko najvažnijih ulica koje su se iz njega granale. U ovom reonu mogli su da se podižu samo spratne zgrade i to od opeke, pokrivene crepom. Drugi reon je obuhvatao šire područje centra grada, treći deo je obuhvatao one delove najvažnijih saobraćajnica koje nisu obuhvatala prethodna dva, dok je u četvrti svrstano sve ono što je preostalo. U drugom, trećem i četvrtom reonu mogle su se graditi i prizemne kuće, od opeke samo do jednog metra visine, visina soba je mogla biti i 2,85 metra, za razliku od prvog reona gde je najmanja visina soba morala iznositi 3,3 metra. U četvrtom reonu je krov kuće mogao biti od trske ili slame, ali u prethodna dva od crepa ili šindre. Pravilnikom su bili utvrđeni i mnogi drugi detalji oko izgradnje kuća i pomoćnih objekata, takođe u vezi položaja građevine na parceli. Kuće u prva tri reona su se morale graditi dužom stranom orjentisane prema ulici, a zabatom prema susedu.

1928

Subotica i danas ima karakteristike koje je u njenoj izgradnji uslovio ovaj pravilnik, još uvek možemo naći seoske kuće udaljene od glavnih saobraćajnica, ali u središtu gradske teritorije, dok se duž glavnih uliza nižu reprezentativne građanske kuće. Proces gradnje Subotice nije bio završen, prekinuo ga je Prvi svetski rat. U međuratnom periodu gradnja grada je unekoliko nastavljena na istim principima kao u prethodnom periodu osim u slučaju nekoliko objekata kao što je bio nekadašnji Sokolski dom ili Berza rada. Nakon Drugog svetskog rata situacija se potpuno promenila i gradnja je više bila usmerena na izgradnju spratnih stambenih blokova na Aleji Maršala Tita, Prozivci, ili gradnjom individualnih prizemnih kuća u Kertvarošu, na Teslinom naselju, u Malom Bajmoku i slično. Centar grada je manje-više, osim nekoliko nespretnih intervencija kao što su Radnički Univerzitet, Robna kuća „Centar“, tzv. „Tokio“, ostao je nedirnut.

CRTICE IZ HRONOLOGIJE KARTOGRAFSKOG PREDSTAVLJANJA SUBOTICE[2]

 

Sama izložba i prateći katalog su koncipirani u jednoj hronološkoj liniji, od najstarijeg predstavljanja grada ka novijim oblicima. No, smatrali smo da mala dopuna i proširivanje sa podacima zasnovanim prvenstveno na analitičkim opisima Kartografske zbirke (F:003), može svima zainteresovanima dati još poptuniji uvid u temu.

Datum izrade         Opis

1697.                     prva veduta (veduta =  Veduta je talijanski izraz za pogled, i čest koristi za pejzažni prikaz grada) načinjena iz logora   Eugena Savojskog  na obali Palića

1747.                    Grad “Sent Maria” (Subotica) sa  pustarama, original se nalazi u Bečkom arhivu (Hofkammerarchiv), kserokopija, autor inž. K.J. Kajser (C.J. Kaysser)

1776.                    Kelebijski atar sa značajnim putevima, peskovitim područjima, javnim pašnjacima i pograničnim zonama. Autor: L.Kovač geometar, vojni arhitekta.

1776.                    Mapa pustare Zobnatica sa označenim privatnim posedima, javnim  pašnjakom, značajnim putevima i granicama sa susednim područjima.  Autor: Leopold Kovač (Kováts Leopold) geometar.

1778.                    Karlo Leopold Kovač je završio je rukopisnu kartu Subotice, najstariju  nama poznatu kartu gradske teritorije na kojoj vidimo pojedinačno ucrtane parcele i kuće.

1785.                    Ker, najstariji deo grada

1785, 5. XI.            Severni deo pustare Tompa koji je posle graničnog spora 1786. godine dodeljen susednom feudalcu Orciju (Orczy). Autor: Talket (Tallkett),  Budim

1787.                    Jezero Palić, Krvavo jezero i područje fabrike sode. Autor:Vajnert   (Weinerth)

1788.                    Selo Šandor sa atarom  (Aleksandrovo). Autor: podporučnik Franc  Balukanti   (Balucanti Frantz)      

1788.                    Privatni posedi (5 vlasnika) na pustari Žednik (Nagyfény). Autor: Vajnert                                

1789.                    Karta slobodnog kraljevskog grada Subotice sa pustarama.  Autor Gavrilo Vlašić (Gabriel Wlassics) inženjer

1789.                    Inž. G. Vlašić je načinio kartu pustara  Đurđin sa 6109 jutara.

1799.                    Najznačajniji regulacioni plan grada urađen je 1799. godine, ali je do  danas   očuvan samo njegov središnji deo koji prikazuje centar grada.

1794.                    Čantavir, plan kolonizacije

1805, 19. VII          Plan varoške šume i dudarnice. Autor: G. Vlašić

1823, 13. VI           Plan Rogine bare. Autor:Vistinger (Wüstinger)

1824, 14. IV           Plan o spajanju jezera Palić sa Tisom preko potoka Kireš. Autor: Gabriel Aracki    (Aradszky Gabriel) geometar

1842.                     Projekat formiranja  Palićkog park

1858.                    Plan grada Marija Tereziopolis (Maria Theresiopoli) sa pustarama, vinogradima, baštama i označenim lovnim područjem. Autor: P. Lalić  (Lalits P.)  grad. inž.

1901.                    Ulična mreža slobodnog kraljevskog grada Subotica sa javnim zgradama. Autor: I. Frankl  ml.XIX 58/190

1964.                    Privredna karta sreza Subotica. Autor: Borislav Putnik geodeta, izdanje: “Agrobiro” Subotica

1976.                     Područje opštine Subotica. Autor: Zavod za urbanizam i geodeziju

---

[1] Subotice shvaćene u istorijskim granicama, zajedno sa okolnim pustarama. U današnje doba, to bi odgovaralo teritoriji Opštine Subotice.

[2] http://diurnarius.info/index.php/sr/interview/1-intervju/165-ovek-koji-gleda ( kazivanja Bele Durancija Bošku Krstiću)