O analitičkim inventarima fonda F. 47 Senat grada Subotice

Stevan Mačković, arh. savetnik
O analitičkim inventarima fonda F. 47 Senat grada Subotice

U Istorijskom arhivu Subotica u zadnjim desetlećima, obavljali su se poslovi arhivističke obrade i izrade analitičkih inventara za 27 fondova i zbirki. Broj onih izrađenih je naravno daleko veći od broja onih koji su publikovani odnosno štampani. Prvenstveno su se obrađivali fondovi iz ranijih perioda, sa građom na stranim jezicima, latinskom i nemačkom, ali ne samo oni. Tako je, pored sumarnog inventara velikog upravnog fonda F. 47 Senata grada Subotice koji ima 1824 jedinica, za pojedina odeljenja rađeno i na analitičkim inventarima.
Ovaj rad je pokušaj da se bez ulaženja u teoretsku raspravu o analitičkim inventarima predstavi dosadašnja praksa i rezultati našega Arhiva u domenu njihove izrade na primeru odabranog fonda.
Od samog ulaska u novu jugoslovensku državnu zajednicu, na teritoriji Bačke, Banata i Srema, vladala je mešavina zakona i perioda Monarhije i onih iz nove Kraljevine. U administrativnoj praksi gradskih vlasti, zadržane su osnove kancelarijskog poslovanja iz ranijeg vremena. Bila je praksa da se vodi jedan zajednički delovodnik u koji su upisivana sva akta koja su razvođena po odeljenjima, a koja su bila označavana rimskim brojkama od I do XXIV. To je nastavljeno sve do 1932. godine, od kada svako odeljenje dobija svoj zaseban delovodnik i druge pomoćne knjige, indekse, itd.
Delimično vođeni upravo i tim razlozima, koji istraživačima otežavaju brzo i lako pronalaženje traženih predmeta, arhivistima je određeno da započnu sa radom na izradi analitičkih opisa za pojedina odeljenja. Tako su od polovine devedestih do danas analitičke inventare dobila odeljenja:
– Ured Velikog beležnika (1919-1925)
– Gradska kapetanija (1919-1924)
– Ekonomsko odeljenje (1919-1941)
– Gradski Fizikat (1919-1935)
U ovome radu pokušaću predstaviti, sumirati i dati presek dosada obavljenih poslova takve vrste.

Odeljenje: Ured Velikog beležnika (I, II, III, IV) (1921-1925)

Odeljenje pod nazivom Ured Velikog beležnika postojalo je u periodu 1919-1931. godine. Sačuvana građa sastoji se od 4 knjige i 48 arhivskih kutija. U Uredu velikog beležnika pod rimskim oznakama I rešavani su opšti administrativni predmeti, oni u vezi sa raznim odlukama gradske uprave, promene prezimena ili vere, zavođeni su gradonačelnički periodični izveštaji koje je on u ime čitave gradske uprave podnosio Proširenom senatu, ali i predmeti u vezi sa popisima stanovništva, pitanja javne bezbednosti, te oni koji se odnose na naredbe, rešenja, okružnice i druge vrste dopisa viših organa vlasti. U okviru te grupe, ističu se molbe stranaka za odobravanje održavanja kulturno umetničkih događanja odnosno korišćenje gradskih prostorija u te svrhe.
Pod oznakama II rešavalo se o kulturno – prosvetnim i školskim predmetima, radu prosvetnih društava i udruženja, školarinama, održavanju školskih objekata, itd. Pod rimskim oznakama III radilo se o građevinskim predmetima, izdavanju odobrenja za gradnju, useljavanje u gotove objekte i sličnom. Tako je sačuvan niz predmeta kojima Ministarstvo za agrarnu reformu daje kućišta u Aleksandrovu za gradnju novih kuća. U tim predmetima, mere za površinu su izražavane u kvadratnim hvatima (1 kv. hvat = 3,6 m²). Po važećem gradskom Građevinskom pravilniku bilo je dozvoljeno da se i nove kuće grade od nabijene zemlje ili čerpića, te je bio izdat vrlo veliki broj dozvola upravo za takvu vrstu gradnji.
Rimske oznake IV su nosili predmeti u kojima se rešavalo o pitanjima krštenica tj. izdavanju uverenja iz matičnih knjiga, zavičajnosti, nadležnosti i sličnom. Uslovi da lica dobiju zavičajnost u Subotici su bili definisani još mađarskim zakonom, paragrafom 6, 10. zakonskim članom XXII iz 1866. godine. Njime je određeno da se zavičajnost stiče ako je lice određeni period snosilo opštinske terete.
Na čelu Ureda nalazio se u prvim poratnim godinama dr Lazar Oršić (Orčić). Nakon njega na položaju Velikog beležnika nalazilio se Franjo Vukić.
I Ured Velikog beležnika nalazio se u centru gradske uprave u Gradskoj kući, na prvom spratu. Pored glavne kancelarije velikog beležnika sa 4 zaposlena, obuhvatao je i veliku pisarnicu – sa 9 zaposlenih, senatski eksibit sa 5, gradsku arhivu sa 4 i urudžbeni ured sa 3 zaposlena.
Analitičke opise predmeta kao i registre za Ured velikog beležnika sačinio je Stevan Mačković, danas arhiviski savetnik. Izrada analitičkih opisa je započela 2005. godine. Opisi su odmah unošeni u računar i paralelno određivani pojmovi za prateće registre, predmetni i imenski. Pravljene su celine – sveske, koje bi odgovarale štampanoj verziji brojem odnosno obimom stranica. Od druge sveske su izrađivani i geografski registri.

Analitički opisi predmeta se sastoje, što se vidi iz prvog opisa, od rednog broja – 1. u levom gornjem uglu, koji je veza sa brojem označenim u registrima, za njim sledi – oznaka fonda i signaturskog broja F: 47 I 4/1919. a ispod njih sledi opis sadržaja predmeta, u desnom uglu je – l:1, m. oznaka jezika na kojem je dokumenat pisan i broja listova u predmetu. Posebno je naznačeno ako postoje prilozi – npr.: Prilog: list Sloboda, Novi Sad, od 22.6.1919.

Primer:

1. F: 47 I 4/1919.
Rešenje segedinskog suda od 26.12.1918. godine, u predmetu uvrede časti dr Jako Fišera, za koje je optužen dr Jene Ač (Ács Jenő). Tužitelju je naloženo da podnese potvrde da nije član Municipalnog pravnog odbora, nego samo subotičke Štedionice i još nekih drugih subotičkih deoničkih društva. l:1,m.
2. F: 47 I 5/1919.
Molba datirana 20.11.1918. godine, Ištvana Drola (Droll István), majora, za prijem u zavičajnu vezu. l: 2, m.
3. F: 47 I 6/1919.
Molba Teze Pukec (Puketz), „zabavilje” (vaspitačice u obdaništu), za odobrenje bolovanja, obrazloženo lekarskim uverenjem. l:2, m,s.

Odeljenje: Fizikat (XXI, IX) (1919-1935)
Gradski fizikat (1919-1931/1935) je jedno od manjih odeljenja Senata. U kancelarijskom poslovanju do 1932. godine nosilo je rimske oznake XXI a nakon toga do 1935. oznake IX. Građa je preuzeta 1959. godine od Higijenskog zavoda u obimu od 19 knjiga (delovodnici, indeksi, registar babica i dece za vakcinisanje; imenik lekara i zubotehničara, kao i evidencija prostitutki). Od spisa sačuvane su samo dve kutije dokumenata sa 196 predmeta pisanih na srpskom i mađarskom jeziku. Analitički inventar sačinjen je 1996. god. uz imenski i predmetni registar. Odeljenje Gradskog fizikata sadrži dokumente u vezi sa gradskom sanitarnom službom, izveštaje o zdravstvenom stanju građana, pojavi zaraznih oboljenja i uklanjanju njihovih uzroka, kontroli higijenskih uslova u kojima građani žive i preventivi, vođenju evidencije o prostitutkama na području grada i dr.
Od postojećih zdravstvenih ustanova spominju se bolnice, apoteke, ambulante, bakteriološka i epidemiološka stanica, Dom narodnog zdravlja i sanitetske ustanove. Bolnica se vodi pod više naziva: bolnica rezervista, Gradska bolnica, Gradska javna bolnica i Gradska zarazna bolnica. Još 1919. god. Ministarstvo narodnog zdravlja šalje dopis u kome se kaže da treba otvoriti dvadeset ambulanti za venerične bolesti i da treba osnovati bakteriološke stanice. Ali u 1923. god. to Ministarstvo produžava rok za smeštaj bakteriološkog zavoda i hemijske stanice na deset godina. Par godina kasnije Senat tvrdi da grad ima bakteriološku i epidemiološku stanicu ali da se pseći mozgovi zaraženi besnilom prevoze u bakteriološke zavode van grada. Jedna od zdravstvenih institucija bio je i Serološki zavod u Subotici (otvoren za veterinarske potrebe), čije je osnivanje odobreno od strane Ministarstva poljoprivrede i voda. Još je 1919. god. po okončanju ratnih sukoba predlagano da se u Bezeredijevoj kući u Harambašićevoj ulici br. 2 otvori ordinacija za lečenje siromašnih i bolesnih od grudobolje i veneričnih bolesti. Deset godina kasnije službeno se predlaže da se u Bezeredijevoj kući otvori Dom narodnog zdravlja. Gradski fizikat je dostavio spisak sanitetskih ustanova Subotice i dao je proračun izdataka za zdravstvo u 1930. godini. Od apoteka u spisima se spominju dve: Ilešova apoteka i apoteka na Paliću. Od postojećih aparata korišćenih u zdravstvu, spominju se samo dva: Rendgen i dezinfekcioni aparat. Dr Karlo Herman je odobrio da se u Beč odnese radi opravke deo Rendgen aparata, a Senat je naredio popravak dezinfekcionog aparata i krova nad njim u 1925. godini. Iz spisa saznajemo da su u Gradskoj zaraznoj bolnici tokom 1921. god. bila tri takva aparata, a da su se u 1923. god. popravljala u istoj bolnici dva aparata.
Broj u levom gornjem uglu označava redni broj analitičkog opisa. Iza njega sledi puna signatura predmeta, a u desnom uglu je vremenski raspon. Zatim se nalazi tekst opisa sadržaja predmeta, a u donjem desnom uglu količina – broj listova i oznake za jezik na kom je dokument pisan. Imenski i predmetni registri upućuju na redni broj analitičkog opisa.
Na poslovima izrade opisa, koji su započeti 1996. godine, radila je Smilja Prodanović, arhivistkinja.
Primer:

1. F: 047 1441.1. XXI-1/1919 1918-1919.
Širenje veneričnih bolesti kod naših i francuskih vojnika i naredba gradskom doktoru (fiziku) da preduzme potrebne mere za sprečavanje istih.
l:4, srp, mađ.

2. F: 047 1441.1. XXI-2/1919 1919-1930.
Ministarstvo socijalne politike i narodnog zdravlja obaveštava Senat grada Subotice da je isplatio sve svoje račune za lekove izdate sirotinji. Apotekar Đula Deči predao je te lekove Gradskoj zaraznoj bolnici i dostavlja spisak bolesnika.
l: 57, srp, mađ.
Odeljenje: Ekonomsko (XV, XVI, XVII, XVIII) (1919-1929/1941)

Ekonomsko odeljenje Senata postoji u periodu od 1919-1941. godine. Oznake na spisima u radu te jedinice pod kojima je građa nastajala odnosno odlagana, su XV, XVI, XVII i XVIII a od 1932. samo oznaka III. Građa sadrži građevinske dozvole za gradnju i adaptaciju objekata, odluke o zakupninama i kreditima, dražbene zapisnike, razne ugovore, predmete u vezi sa šumskom krivicom, podatke o sajmovima priplodne stoke, licitacijama drva u gradskom slagalištu, poljskim štetama, popravkama gradskih objekata, trotoara ulica, o radu električne centrale, o radu gradske ekonomije, itd.
Na obradi je radila arhivistkinja Smilja Prodanović. Ručno je ispisivala sveske sa sadržajem predmeta a na kartice oznake koje je odabirala za registre. Nakon toga je vršeno prekucavanje takvih materijala u računar. Obrađeno je čitavo odeljenje, a za period do 1929. godine su rukopisi prebačeni u digitalnu formu. Ukupno ima sedam svesaka analitičkih opisa sa pratećim registrima.

Primer:
* sv. 1.
F: 047 XV 1/1919
1. Predlog da se podela petroleja, cipela i uglja prebaci u delokrug većnika za javno snabdevanje stanovništva.
l: 1, mađ.

F: 047 XV 3/1919
2. Jožef Kiseli (Kizeli, Kiszeli József) piše molbu i želi uzeti u najam 2 lanca sada napuštene zemlje na Kelebiji koju je koristila policija.
l: 2, mađ.

F: 047 XV 9/1919
3. Senat odbija molbu Ivana Sarića da otkupi električni motor iz Bolnice za zarazne bolesti, Narodni odbor po predlogu Senata prodaje nakon javne licitacije sve strojeve koje bolnici ne trebaju Vranji Malagurskom za 52000 kruna. Ostalima se vraća depozit (Hartmann i Conen, S. Kopp i sin, Weisz Antal János).
l: 6, srp.

* sv. 2

F: 047 XV 303/1927-1928
660. Senat na temelju molbe odobrava Kaloru Šarčeviću zidanje kioska za prodaju mesa u Žedniku uz određene uslove, ali on na te uslove ne pristaje.
list: 6, srp.
F: 047 XV 304/1927
661. Oblasni odbor – oblasti Bačke u Somboru šalje 26.8.1927. god. dopis kojim se pozivaju zainteresovani da kupe čistokrvne bikove iz Švajcarske ali se niko u Subotici na to nije odozvao. Opština Subotice za tu kupovini pak nema budžetskog pokrića.
list: 2, srp.
F: 047 XV 305/1927-1928
662. Senat naređuje popravak krova (lim i crep) crkve sv. Đurđa. Gips za popravak isporučuje firma Adolfa Revaija (Revai).
list: 5, srp.
Odeljenje: Ured Gradskog kapetana (XIX) (1919-1931)

Ured Gradskog kapetana je jedno od odeljenja fonda Senata grada Subotice 1918-1941. Sačuvani predmeti ovoga odeljenja se vode pod rimskom oznakom XIX u periodu od 1919-1931. godine, za koji su i sačuvani. Knjige ovoga odeljenja nisu sačuvane. Upravo zbog toga, kao i zbog značaja arhivske građe koja govori o prvim danima nakon završetka rata i kasnije, pristupilo se izradi analitičkog inventara.
Sačuvana građa sadrži značajne podatke za proučavanje prošlosti i događaja koji su se dogodili u Subotici nakon završetka Prvog svetskog rata. Najveći broj predmeta se odnosi na odluke u vezi sa izgonom iz grada, koje su donošene za pojedina lica. Zbog nedostatka stambenog prostora u gradu, Gradsko veće je donelo odluku da se sprovede izgon za ratne doseljenike koji su se nastanili u Subotici između 27. jula 1914. godine i 15. januara 1919. godine. Za sprovođenje ove akcije je bio zadužen dr Milorad Mijatov, gradski kapetan. Odluka se imala izvršiti u roku od osam dana. Sve molbe za dobijanje dozvole za boravak u Subotici su usledile nakon donošenja odluke o izgonu iz grada, koje su upućivane pojedinim licima. Molbe su upućivane na rešavanje Gradskom senatu a žalbe na odluke su upućivane Ministarstvu unutrašnjih dela u Beogradu.
Osim ovakvih spisa, sačuvana građa sadrži još molbe za boravak u gradu za strance koji su odsedali u hotelima, gostionicama, noćištima, u javnim ili privatnim zavodima ili privatnim kućama. Postoje sačuvane molbe koje se odnose na dozvole za boravak u banji Palić. Sačuvane su i naredbe o osiguranju radnika i služinčadi u slučaju bolesti i nezgoda i postupci sa bivšim austrougarskim vojnicima, zabrana točenja alkoholnih pića i o broju gradskih redara.
Analitički inventar je urađen za period 1919. godina i sadrži 793 analitička opisa predmeta. Uz analitičke opise predmeta je izrađen imenski i predmetno – tematski registar.
Analitičke opise predmeta kao i registre za Ured gradskog kapetana je sačinila u 1998. godini Tatjana Segedinčev (Petković), arhivistkinja.

Primer:
F: 47 XIX 1/1919.
1. Molba Srpske kraljevske vojne komande da se preduzmu mere protiv onih vlasnika krčmi koji za potrebe vojske toče alkohol u nedozvoljenim količinama.
l:1, m.

F: 47 XIX 2/1919.
2. Naredba Povereništva unutrašnjih poslova u Novom Sadu gradonačelniku grada Subotice o uskraćivanju putnih isprava bivšim austrougarskim vojnicima.
l:1

F: 47 XIX 3/1919.
3. Naredba rukovodstva Narodne uprave pod br. 56/1918 . u vezi sa ratnom odštetom porobljenoм stanovništvu.
l:1
Zaključak:
U samoj praksi izrade analitičkih opisa nije bilo mnogo nedoumica i stručnih izazova za arhiviste koji su se upuštali u tu vrstu obrade. Osnovni elementi koji se traže po uputstvima za izradu ove vrste naučno – informativnih sredstava a koji su neophodni da bi istraživač dobio uvid u sadržaj predmeta, su primenjivani i poštovani.
Tehnički problemi, da je trebalo vršiti prepisivanje, od rukopisa sa kartica ili listova papira, preneti podatke u računar, zahtevali su dodatno angažovanje. Isto tako je bilo i primera da su se opisi unosili direktno u računar a istovremeno radili i registri.
Izrađeno je ukupno 14 svesaka analitičkih opisa u ovome fondu. Samo je jedan od njih – Gradski fizikat, kao najmanji obimom, bio publikovan i to u časopisu Arhiva Ex Pannonia broj 5-6-7.
Plan je da se u narednom periodu svi oni postave na naš sajt http://www.suarhiv.co.rs u poseban deo sa naučno- informativnim sredstvima i na taj način istraživačima i svim drugim zainteresovanima učine dostupnim i pristupačnim. Samo tako, rezultat višegodišnjeg truda naših arhivistica i arhivista može imati pravu funkciju i valorizaciju.

Sažetak:

U radu se predstavljaju do sada izrađeni analitički inventari za fond F. 47 Senat grada Subotice. Njih je ukupno četrnaest (14). Izrađivani su za 4 odeljenja: Ured velikog beležnika, Ured gradskog kapetana, Ekonomsko odeljenje i Gradski fizikat. Korišteni su uvodni tekstovi koje su arhivisti koji su radili na obradi napisali da bi dali …