O ALBUMU FOTOGRAFIJA DR BELE MAĆAŠOVSKOG
Tatjana Segedinčev, viši arhivista
O ALBUMU FOTOGRAFIJA DR BELE MAĆAŠOVSKOG
(DR MATTYASOVSZKY BÉLA) KOJI JE NASTAO ZA VREME PRVOG SVETSKOG RATA / preuzeto iz časopisa Ex Pannonia 17, http://expannonia.suarhiv.co.rs/
Među zbirkama Arhiva u Subotici nalazi se Zbirka fotografija. Ova Zbirka obuhvata fotografije iz perioda XVIII – XX vek. Iako Zbirka nije sređena i obrađena, fotografije su često korišćene prilikom istraživanja i objavljivanja raznih tema iz prošlosti grada. Tako su se mnoge fotografije našle kao ilustracije u mnogim stručnim pa i novinskim radovima. Pošto je po svom sadržaju Zbirka fotografija krajnje raznolika, nakon sređivanja i analitičke obrade biće dostupnija a samim time i više korišćena od strane velikog broja istraživača i korisnika.
Pre sređivanja fotografije su bile smeštene u arhivske kutije, različite veličine od 10 i od 12 centimetara, a mnoge fotografije su čuvane u rinfuznom stanju. Iako je Zbirka bila nesređena bile su uočljive pojedine celine koje su se izdvajale. U okviru Zbirke posebnu i po obimu najveću celinu čine fotografije koje su preuzete od „Radničkog univerziteta – Munkásegyetem“ iz Subotice za perod orijentaciono 1962-1985. godina, u okviru koje se nalazi jedna matična knjiga negativa, negativi u kovertama i fotografije u fasciklama i u rinfuzi.
Osim ove grupe fotografija deo celine čine albumi fotografija. U okviru Zbirke su dobili oznaku III.
Na pomalo specifičan način (u knjigama) sačuvane su fotografije nastale tokom I Svetskog rata na teritoriji Crne Gore, Jadranske obale i Italije. Ova grupa fotografija je dobila naziv „Ratni album dr Bele Maćašovskog iz I Svetskog rata. Tvorac ovih fotografija dr Bela Maćašovski lekar. Interesovanje za ove fotografije je bilo i od istraživača iz Crne Gore zbog podneblja koje je na tim slikama ovekovečeno.
OSNOVNI BIOGRAFSKI PODACI O AUTORU
Bela Maćašovski je bio lekar iz Bajmoka.Rođen je 8. aprila 1891. godine u Budimpešti u delu pod nazivom Ferencvaroš. U dokumentu nastalom 1945. godine prilikom prijave ratne štete zabeleženo je da mu je otac bio Jovan i da je po narodnosti bio Slovak. [1]U rodnome gradu se školuje gde završava Piarističku gimnaziju i Medicinski fakultet.[2] Po izbijanju Prvog svetskog rata je regrutovan u vojsku, na brod pod nazivom „Kotor“ (Kataro) kao lekar u vremenu od 1914-1918. godine.
U Crnoj Gori se nalazio u periodu 1915, 1916, 1917, 1918. godina kada su i nastajale fotografije.
Na samom početku I Svetskog rata 25. jula 1914. Italija izlazi iz Trojnog saveza i proglašava neutralnost. Predviđanja da će na Jadranskom moru rat proteći mirno nisu se ostvarila.[3] Ratne luke Pula, Šibenik i Kotor stavljene su u ratno stanje. Pošto se Crna Gora pridružila snagama Antante, proglasila je Austro-Ugarska blokadu Crne Gore. Crna Gora je počela osećati nestašicu i zatražila je pomoć saveznika. Tako je već u avgustu 1914. došlo do prvih pomorskih bitaka u Jadranskom moru.[4]
Na čelu austrougarske mornarice se nalazio admiral Anton Haus. Gotovo polovina posade je bila iz Hrvatske (oko 46% osoblja), a među oficirskim kadrom bilo je Nemaca, Hrvata, Slovenaca i Mađara. Kada je Bela Maćašovski stigao na teritoriju Crne Gore ne znamo, ali njegove prve fotografije iz tog podneblja datiraju iz 1915. godine. Osim što je obavljao lekarske dužnosti, zaključijemo da mu je hobi bila fotografija jer osim onih koje se odnose na dokumentovanje vojnih- ratnih događaja postoje i umetničke fotografije ljudi i pejzaža.
Po završetku rata još uvek kao vojnik se nalazi u Eredelju u Međuheđešu. Nakon kratkog vremena se razdužuje i dolazi u Bačku, gde mu je živela majka i stariji brat takođe lekar. Vrši lekarsku praksu u Riđici , Stanišiću i Bajmoku. Kada se oženio sagradio je kuću u Bajmoku 1921.godine. Ovde mu se 1923.godine rađa sin Bela Maćašovski – mlađi. Zabeležen je podatak da je radio u Melencima (kod Zrenjanina) godinu – dve. Za vreme Drugog svetskog rata se nalazio u garnizonu u Skoplju.
Od 1945. godine ponovo radi. U Bajmoku do 15. decembra 1949. godine a potom odlazi ponovo u Melence. U Arhivu je sačuvan podatak da se dr Maćašovski Bela – lekar sektorske ambulante u Melencima premešta kod Gradskog narodnog odbora u Subotici, sa istim zvanjem i istim prinadležnostima 8. novembra 1951. godine.[5]
Bela Maćašovski je umro 30. maja 1960. godine.[6] Sahranjen je u Bajmoku.
Ostaće zabeleženo da je nesumljivo bio zaljubljenik u lepu fotografiju. Prilikom prijave ratne štete po završetku rata 1945. godine, prijavljuje predmete koji su mu oduzeti pa navodi da su mu oduzeta dva fotoaparata: „1 Vaigtlander i 1 Leica“ u vrednosti 16400 dinara od strane mađarske i ruske vojske.[7]
PRIJEM ZBIRKE U ARHIV
Zbirka fotografija zajedno sa dnevnikom koji je dr Bela Maćašovski vodio tokom I Svetskog rata je primljena u Arhiv 7.XI 1988. godine, o čemu svedoči Zapisnik o primopredaji arhivske građe.[8] U Zapisniku je tada navedeno, da je primljeno: „411 originalnih fotografija u dva albuma i rukopis „Háborús orvosi tanulmány“ (Ratna lekarska studija). Da bi se fotografije sačuvale smeštene su u knjige. Listovi knjiga su zasecani i tako su umesto u albume slike smeštene u knjige. Dve knjige u kojima su fotografije se odnose na pitanja uvezi medicine, a dve se odnose na studije o automobilima onoga vremena. Osim ovih fotografija postoje i one u rinfuznom stanju.
TRENUTNO STANJE FOTOGRAFIJA
Oblik u kome su fotografije primljene je zadržan i danas. Fotografije se sređuju i analitički obrađuju. Prilikom sređivanja zadržan je princip provenijencije. Knjige u kojima se čuvaju fotografije su dobile redne brojeve i signaturski broj. Do sada je analitički obrađen jedan broj fotografija u rinfuzi i jedna knjiga fotografija. Svaka fotografija dobija signaturu i potom se analitički obrađuje. Analitičke kartice sa opisom se unose u kompjuter u jedinstven popis. Broj sačuvanih fotografija iznosi:
– u prvoj knjizi 215 fotografija
– u drugoj knjizi 166 fotografija
– u trećoj knjizi 81 fotografija
– u četvrtoj knjizi 46 fotografija
– u rinfuzi 232 fotografije.
OSOBENOSTI FOTOGRAFIJE I OPIS SADRŽAJA
Fotografije koje su sačuvane su nastale u vreme I Svetskog rata. Po svojoj tematici one su vojne fotografije. Izuzetak predstavljaju fotografije mesta, pejzaža i planinskih krajolika.
Posebna grupa fotografija su one na kojima se nalazi lokalno stanovništvo u mestu gde je austrougarska vojska bila stacionirana. Na osnovu nošnje i odeće zaključuje se njihova nacija i etnička pripadnost.
Najviše fotografija je iz perioda 1915/17. godina. Zanemarljiv broj je iz 1914. godine- 2 fotografije na kojima se nalazi dr Bela Maćašovski u Budimpešti i iz 1918. godine iz Italije.
Sačuvani su pozitivi fotografija, pravougaonog oblika različitih veličina. Sam autor je na poleđini ispisivao mesto ili imena osoba koje se nalaze na slici. Osim toga je ispisivao datum i pojedine opaske. Zahvaljujući tome u velikoj meri je olakšana identifikacija sadržaja slika. Osim toga na većini slika se nalazi potpis i njegov doktoski pečat (faksimil) – „Oberartz Dr Béla v. Mattyasovszki“[9] Tekst na slikama je ispisan na mađarskom ili nemačkom jeziku.
Gledajući slike, pratimo dr Belu Maćašovskog kroz ratne godine koje je proveo na teritoriji Crne Gore, Jadranske obale i Italije. Postoje slike na kojima on obavlja svoju lekarsku dužnost ili gde se nalazi na liniji fronta, na brodu koji je bio bolnički pod nazivom „Baron Kol“ (Baron Cal), u bolnici ili u njegovin slobodnim trenucima na skijanju u Italiji, dok se druži sa oficirima, dok čita ili šeta.
Na slikama su ostala ovekovečena mnoga mesta u Crnoj Gori, Italiji, na Jadranskoj obali:
- U Crnoj Gori: Crkvice, Dvršnik, Jankov vrh, Mamula, Nalježić, Njeguši, Boka Kotorska, Orjen, Nanove, Stari Bar, Ulcinj, Dragalj, Herceg Novi, Risan, Meljine, Savina, Kotor, Perast, Đenovići, Prevlaka, Mamula, Krivošija
- U Italiji: Madona di Kampiljo, Pinzano, Pinzoli, Val Đenova, Karizolo
- Na Jadranskoj obali: Split, Rijeka, Dubrovnik, Orebić, Ploče
- Ostali: Tirol, Drač, Budimpešta, Kalinovik (Bosna), Zara, Indija (lov)[10] .
Na slikama su detalji sa vojnom tematikom:
– vojni brod (bolnica), ratni brod, ratni zarobljenici (crnogorski i italijanski), logorovanje vojske, prevoz zarobljenika, vojnik u osmatranju, odmor vojske, vojska na ručku, signalni reflektori, vojni lekari, oficirsko kupatilo, menza u bolnici, vojničko groblje, vojnik kod topa, nemačka podmornica, torpedni brod, medicinske sestre, žičara za prenos tereta, oficirski dom, ograda oko vojničkog groblja, linije fronta (Punta d Aran, kota Bol di Rodan, Punta d Ostro – Prevlaka, Porto Re (tvrđava kod Rijeke).
Na osnovu slika zaključujemo da se u mestu Njegušima nalazilo sedište Komande, glavna bolnica, hotel, vodovod. Takođe se može na osnovu uniformi vojnika zaključiti njihova pripadnost , vojni status i čin pojedinca. Na fotografijama se vidi oružje, topovi, ratni brodovi, zgrada komande, linije i strateške tačke, kao i vojna utvrđenja i tvrđave.
Slike civilne tematike su zabeležile:
– gostovanje glumaca, izgled kafane, lov u Indiji, mlinove, zimske pejzaže, izgled kuća u tom podneblju, zalazak sunca, planinske vrhove kao i etnološke karakteristike stanovništva poput turske dece, muslimana, svirača iz Bosne, žene iz Kalinovika, žena iz Crkvica, žena iz Krivošija, albanske dece u Draču, bosanske familije, izgleda crnogorskog sela.
Karakteristike fotografija su date za albam za koji je urađen analitički opis fotografija ukupno 416 slika. Sređivanje i obrada ovoga fonda se i dalje nastavlja onim redom kojim je kod tvorca nastajao.
Grupa fotografija „Ratna studija dr Bele Maćašovskog“ svakako predstavlja vredan i nezamenjiv autentičan dokaz događaja koji su se odvijali tokom Prvog svetskog rata na teritoriji Crne Gore, Jadrana i Italije.
[1] Istorijski arhiv Subotica, Sreska komisija za ratnu štetu Subotica 1945-1946. godina, kutija 29, 5468
[2] Istorijski arhiv Subotica, Zbirka rukopisa, Dosije fonda 316, omot broj 2, pismo sina dr Bele Maćašovskog koje je upućeno Peštalić Đeni u Suboticu 1988. godine
[3] Boris Prikril, 3000 godina pomorskih ratova, 3, Nakladni zavod znanje, Zagreb „Otokar Keršovani“, Opatija, 1985, strana 82.
[4] Isto, strana 83.
[5] IAS, F:68, Personalni odsek broj 19245 od 8. XI 1951. godine
[6] IAS, Zbirka rukopisa, Dosije fonda 316, omot broj 2, pismo sina dr Bele Maćašovskog
[7] IAS, F:71, kutija 29, 5468
[8] IAS, F:180, Dosije fonda, Zapisnik o primopredaji arhivske građe, omot 2/3.
[9] IAS, F:180, III, slika broj 346
[10] IAS, F:180, III, F:180, III, slika broj 209, 249.
Subotica nekada 
