CRTICE IZ ŽIVOTA TRI SUBOTIČKE MATICE
prof. dr Ivo Milić
CRTICE IZ ŽIVOTA TRI SUBOTIČKE MATICE
( „Subotička Matica“, „Bunjevačka prosvetna Matica“, „Matica subotička“ )
Sudeći prema broju registrovanih prosvetnih, kulturnih, humanitarno dobrotvornih, sportskih, profesionalnih i nacionalnih udruženja i društava, koji se kretao i do 150[1], Suboticu u periodu 1918-1941, karakteriše vrlo razvijen i razgranat društveno kulturni život. Za grad od preko 100 000 stanovnika, sa specifičnom nacionalnom i nasleđenom kulturom strukturom, sa velikim brojem školskih institucija[2] , od osnovnih, do fakulteta, sa relativno razvijenom industrijom i građanstvom koje je za sebe tražilo i izgrađivalo specifičan kulturni milje, to bi se i očekivalo. Međutim, kultura u gradu, u celini, nije imala previše plodno tle za razvoj.“I ako tako brojan i bogat grad, Subotica ni do danas nije uspela , po pravu svoje snage, da bude značajniji kulturni centar naše otadžbine.“ Kao razlozi za takvo stanje se navodi što je „… narodna većina našeg elementa – gotovo bezosećajna za pokušaje narodnog prosvećivanja.“[3] „Što se tiče javnih predavanja, pozorišnih predstava i umetničkih koncerata – izgleda da su oni ustupili mesta baru, kafanskom životu i zabavama slične vrste. Svelo se sve na minimum što diže duh i povisilo na maksimum što zadovoljava telo.“[4] Ni strujanja na planu političkog nivoa, koja su često kulturu shvatala samo u funkciji svoje partijske i nacionalne linije, i dominantno oblikovala i uticala i na čitavu sferu društvenog i kulturnog života, nisu doprinosila pozitivnom razvoju kulture u Subotici. Među nizom društava sa kulturno prosvetnim ciljevima, nalazile su se i tri subotičke Matice. Prvi pomen o potrebi stvaranja prosvetnog udruženja pod tim imenom, došao je od Vase Stajića, kao zamenika šefa otseka Ministarstva prosvete. On je 1919. godine uputio predlog gradskim vlastima za postavljanje sveštenika Ive Matića[5] za staratelja gradske knjižnice, u cilju „jugoslaviziranja“ te ustanove i istovremeno zamolio gradske oce da mu daju pomoć u njegovin nastojanjima da formira jedno udruženje „srpsku bunjevačku Maticu“ koja bi se starala o javnim knjižnicama, predavanjima i tečajevima. Senat nije prihvatio njegovo postavljanje sa obrzaloženjem da jednom „stranom, nepoznatom svećeniku“ ne može poveriti Biblioteku koja predstavlja ogromnu vrednost.[6] To govori o postojanju planova za formiranje Matice, već u prvom periodu života u zajedničkoj državi, kada se u Subotici izuzetno osećalo nastojanje da se izvrši tzv. „nacionalizacija“ i na polju kulture. Kratak osvrt na delovanje sve tri Matice u Subotici, koje su zaživele u periodu do Drugog svetskog rata, ukazaće na specifičnosti koje su ih karakterisale i uslove u kojima su stvarane.
„Subotička Matica“ Vanredni profesor subotičkog Pravnog fakulteta – dr Ivo Milić, inicijator je i osnivač prve subotičke Matice. Pravila su joj odobrena rešenjem Ministarstva unutrašnjih dela, br. 12 232. od 29.10.1920.godine. Predsednik je bio dr Milić a tajnik Marko Jakovljević. Kako saznajemo iz njenog Ustava (pravila), zamišljeno je da ona bude: „…društvo za intelektualno, estetsko, moralno, filozofsko i nacionalno obrazovanje i prosvečivanje svojih članova i građana Subotice i okoline.“[7] Predviđeno da se rad odvija kroz „…predavanja za narod i inteligenciju, priređivanje tečajeva za nepismene, literarnih i umetničkih produkcija, koncerata, izložbi, pomaganje materijalno i moralno svakog kulturnog i nacionalnog rada u Subotici i okolini.“[8] Njenim članom je mogao da postane svaki državljanin Kraljevine SHS, a i svaki Slaven ma i ne bio državljanin KSHS. Bila je utvrđena posebna skala članarina, tako je za obične članove ona iznosila 5 dinara, za osnivače su primani oni koji uplate najmanje 1000 din. a za dobrotvore Matice oni sa prilogom većim od 2500 din. Planirano je da se formiraju sekcije: za narodno zdravlje i higijenu, za predavanja iz oblasti ekonomije i sociologije, istorije, filozofije, geografije, poljoprivrede, za vođenje i organizovanje analfabetskih tečajeva i umetničkih priredbi. Na čelu Matice nalazio se predsednik, postojao je i Upravni odbor, a kao najviši organ Glavna skupština. Može se zaključiti da je to veoma širok i ambiciozno zamišljen front prosvetno kulturnog delovanja. No u praksi nije bilo mogućnosti da se on realizuje. Matica nije izazvala veće interesovanje subotičke publike, mada je održala nekoliko predavanja.“Subotička Matica je bila ozbiljniji podhvat za narodno prosvećivanje putem javnih predavanja, sa g. dr. Ivom Milićem na čelu, ali, posle dva održana predavanja, morala ih je obustaviti i držati ih s vremena na vreme, jer nije imala svoju publiku. Bila je bez većeg učešća Bunjevaca.[9] Pokušaj dr Ive Milića, agilnog javnog radnika, saradnika niza novina i časopisa, u to vreme člana Demokratske stranke [10], da oformi jedan kulturni centar – Maticu, sa ciljem prosvećivanja stanovništva Subotice, nije dao očekivane rezultate. Ili kako je to izrazio sam njen začetnik: „Matica Subotička koja je činila značajne napore da usredsredi rad ovdašnjih kulturnih radnika na prosvećivanju širih masa, izgleda da je ostala štab bez vojske“[11] Bila je bez materijalne podrške grada, bez posedovanja sopstvenog objekta. Mada u svom programu nije naglašavala ni jedan partikularni nacionalni predznak, ipak je ostala i bez većeg učešća i aktivne uloge Bunjevaca i Mađara, kao većinskog stanovništva. To sve govori da uslovi za razvoj kulturnih delatnosti, na takvim osnovama još nisu bili sazreli. Ne nalazeći se u fokusu političkih moćnika, van direktne političke funkcije, nije ni mogla računati na pomoć iz krugova vlasti. Slabo interesovanje običnog subotičkog sveta, koji je morao da izbori za golu egzistenciju, u uslovima velike skupoće i nestašica prvih posleratnih godina, nemajući mogućnosti i interesovanja za kulturno uzdizanje, značilo je i osudu na neuspeh ove Matice.
„Bunjevačka prosvetna Matica“ Bunjevci su imali, još u periodu Monarhije, nekoliko društava koja su radila na kulturno prosvetnim ciljevima, odnosno buđenju njihove nacionalne svesti. Najznačajnijom se pokazala „Pučka kasina“[12] U novoj državi javila su se nova društva[13], a najveće uspehe,na polju svog delovanja, postizalo je „Hrvatsko pjevačko drušvo Neven“[14]. Već iz tog imena, vidljiva je polarizacija koje se javila među Bunjevcima. Oslobodivši se pritisaka mađarizacije, koja je ostavila velike tragove, pogotovo kod inače malobrojne bunjevačke inteligencije i u novoj južnoslovenskoj državi, nailaziće Bunjevci na nova iskušenja u očuvanju svoje samosvojnosti, iskazivanju i emancipaciji svog punog nacionalnog identiteta. Nemajući kvalitete i atribute priznate narodima[15], biće sa jedne strane, pod uticajima da se priklanjaju hrvatskom nacionu i označavaju kao Hrvati uz prihvatanje hrvatskih kulturnih, u prvom redu jezičkih standarda, ali i radićevske politike kao oličenja hrvatskog fronta otpora praksi nacionalne nivelacije. Sa druge strane, dugo uspavljivana nacionalna svest uz nizak nivo opšteg kulturnog razvoja i faktor podrške vladajućih krugova bunjevačkim poltičkim vođama koji se trude da ih što čvršće vežu uz zvaničnu politiku narodnog i državnog jedinstva, najjasnije programski ostvarivanu u praksi radikala, po kojoj su Bunjevci samo deo južnoslovenskog naroda, koji se od Srba razlikuje samo po katoličkoj veri, teraju ih da ostanu u nacionalno nedefinisanom položaju – pod njihovim etničkim i istorijskim imenom – kao Bunjevci. Na političkom terenu to je za većinu njih značilo i lojalnost ili aktivnu ulogu u realizaciji vladine politike, čija je okosnica – sprovođenje unitarizma, centralizacije i „nacionalizacije“ Vojvodine.[16] Kod Bunjevaca se posle oduševljenog prihvatanja stupanja u novu državu, južnoslovenskih naroda, početna, dugo gajena, očekivanja o njihovom ravnopravnom tretmanu, kao i svih drugih delova jugoslovenskog naroda, pretvaraju u iluzije. To je bila reakcija na krutu političku praksu,i njenu primenu u svim društvenim oblastima,posebno na ekonomskom polju, neproporcionalno velikim državnim porezima razrezanim za Vojvodinu, agrarnom politikom na štetu domaćih seljaka bezzemljaša, dovođenjem nekvalifikovanih činovnika,i drugim merama. Deo bunjevačkih političkih vođa, svesnih tog problema, krenuće ka traženju rešenja, po obrascima koje nudila opozicija. Od sredine dvadesetih godine će doći do formiranja dva jasno definisana pravca, dva antipoda, kako u političkom, tako i u kulturnom životu subotičkih Bunjevaca. Jednog kod koga se iskristalisala polazna tačka da su Bunjevci, u nacionalnom pogledu – Hrvati, i koji je prema tome usklađivao svoje delatnosti, na političkom, kulturnom i drugim javnim poljima. Ključno političko pitanje, oblik državnog uređenja,oni su videli u složenoj, federalnoj formi, zalažući se za dobijanje autonomije, to jest, slabljenje nametnute centralne vlasti, obrazlagane činjenicom narodnog jedinstva kome odgovara samo državno jedinstvo. Drugi je isticao kao osnovu svojih aktivnosti – borbu za očuvanje bunjevačkog imena, ali i državnog jedinstva. U praksi je to bilo povezano i sa oštrim negiranjem hrvatstva Bunjevaca i napadima na pristalice najjače opozicione stranke HSS-a, zbog „separatizma“ njihovih vođa, koja je širila svoj uticaj među njima.[17] Na političkom nivou će artikulaciju prohrvatskih stremljenja i najsnažniju opoziciju Beogradu, voditi ogranak, filijala Hrvatske seljačke stranke u Subotici, koja je nastala fuzijom jednog dela Bunjevačko – šokačke stranke,1926. godine, sa izrazito opozicionom Radićevom strankom. Bunjevački političari, koji su prilazili najsnažnijoj, vladajućoj Radikalnoj stranci, ili njenoj subotičkoj frakciji Zemljodilskoj stranci, predstavljali su predvodnike prosrpske, prorežimske struje među Bunjevcima.[18] U fazi zaoštrenih stranačkih odnosa, tokom 1924. godine “ ta strastvena politička borba prijeđe i na prosvetno polje.“[19] Marko Jurić, najistaktnutiji subotički radikalski prvak[20], Mara Đorđević Malagurski, supruga Dragoslava Đorđevića, velikog župana[21], Antun Vidaković[22], takođe radikal, i Aleksandar Rajčić bili su grupa utemeljivača „Bunjevačke prosvetne Matice“. ( dalje skraćeno BPM)[23] Pravila Matice su potvrđena i odobrena rešenjem Ministarstva unutrešnjih dela, Odeljenja za Bačku, Banat i Baranju, 22. 12. 1925. godine.[24] Aktivni rad Matica će započeti tek od 1.1.1927. U međuvremenu,tokom 1925.i 1926.godine, grupa osnivača, će raditi na obezbeđivanju prostorija i drugih matrijalnih preduslova za početak rada. Podneće molbu Gradskom Proširenom Senatu da im se dozvoli kupovina zgrade u vlasništvu grada.[25] Predlog da se izađe u susret Bunjevačkoj Matici obrazložen je sledećim rečima:“Na području grada zadnjeg doba osnovala se pod naslovom „Bunjevačka Prosvetna Matica“ koja po svojim pravilima hoće da služi kulturi. Cilj je proširenje prosvete među bunjevačkim narodom i u vezi sa ovim razvijanje kulture po celom gradu. Da bi ova Matica započeti mogla svoj plemeniti rad – potrebuje prostorije prostorije i iz ovog razloga prededništvo se obratilo molbom Proširenom Senatu da mu se na večito proda zgrada svojina grada u Paje Kujundžića 9.“[26] Gradski većnici su jednoglasno odobrili Matici kupovinu zgrade ( pre rata je tamo bila locirana ženska škola, a danas je to bioskop “Zvezda”. O povijesti te kuće vidi: Josip Temunović, Subotiča matica, Subotica 2002, st. 22 ), po ceni od 50 000 dinara, koju su molioci nudili.[27]
Došavši tako u posed objekta, radiće na njegovom pregrađivanju i preuređivanju u cilju nove javne funkcije. Za obezbeđivanje sredstava za realizaciju tih poslova obratiće se ponovo molbom, 9.3.1926. godine, gradskom Senatu, sledećim rećima: „Bunjevačkoj Prosvetnoj Matici kao jedinom kulturnom društvu 70 000 Bunjevaca u Subotici, čast je zamoliti Prošireni Senat, da joj blagoizvoli izglasati jednu svotu kao pripomoć za gradnju prosvetnog doma.“ U nastavku kao cilj Matice navode:“ …buđenje i širenje bunjevačke svesti i slavenstva, koje će postići prosvećivanjem naroda i ispovedanjem ljubavi i bratske sloge sa braćom Srbima i svima ostalim Slavenima, koji se nalaze u našoj velikoj i lepoj otadžbini.“ Gradski oci pozitivno rešavaju i ovu molbu, i odlučuju na sednici 27.3.1927. da Matici dodele sumu od 50 000 dinara.[28] No tu se pomoć grada novoosnovanoj, ali nikako jedinoj, kako je navedeno u molbi, bunjevačkoj kulturnoj instituciji nije završila. Da bi ostvarila cilj „…štampanja poučnih i korisnih knjiga za narod, dodelenje nagrada siromašnim učenicima, održavanje analfabetskih tečajeva itd.“[29] BPM je zatražila pomoć i dobila na korišćenje ukupno 76 kat. jutara gradskih zemaljišta, uz uslov “ …da može da ih uživa samo dotle dok u svojim sadašnjim pravilima ne promeni cilj i naziv „.[30]
Takva velika pomoć grada, jednom od mnogih kulturnih udruženja u Subotici, ne može se razumeti i objasniti, uvažavajući samo kulturne potencijale koje je Matica krila u sebi, nego samo uz sagledavanje političkih odnosa tog vremena u gradu i šire. Okretanje Bunjevaca Zagrebu, njihovo sve masovnije izjašnjavanje za deo hrvatskog naroda, uz prihvatanje političke platforme Hrvatske Seljačke Stranke, koja je objedinjavala u sebi potencijal hrvatskog nacionalnog fronta, uz sve glasnije kritike na račun domaćih, a i beogradskih radikalskih političara, iziskivalo je pokretanje jedne akcije među Bunjevcima, koja bi ih i kulturnim sredstvima približavala vladinoj politici, odnosno vladinoj listi prilikom izbora.[31]
Rad BPM je tekao i u 1926.godini kada je na glavnoj skupštini izabrano kovodstvo: Marko Jurić- narodni poslanik za predsednika, Antun Vidaković i Mara Đorđević za podpredsednike a za sekretara dr Matija Maća Evetović. Skupština je odredila 1.1.1927.godine za osvećenje objekta i simbolični početak rada.“Na Novu godinu 1927. izvršilo se svečano otvaranje i osvećenje doma „Bunjevačke Prosvetne Matice“ u Subotici. Pre otprilike godinu dana pokrenuta je akcija među Bunjevcima, da se osnuje jedan dom, gde bi se svi Bunjevci mogli okupiti, bez razlike na svoja politička ubeđenja, i gde bi se radilo isključivo na prosvetnom polju.Prvo i prvo su napisana pravila,u kojima je istaknuto da je jedini cilj Matice širenje prosvete i održavanje nacionalne svesti među širim slojevima Bunjevaca. No, na pravi prosvetni rad nije se moglo ni pomisliti sve dotle, dok nije bilo doma, potrebnog za to. Zato su oni ljudi koji su dali inicijativu da se osnuje Matica, obilazili od kuće do kuće, te su najzad skupili potreban novac za gradnju doma „Bunjevačke prosvetne Matice“.[32] „Sada je tek otpočeo pravi rad. Sva se bunjevačka Subotica uzbunila. I pošto se cela svečanost htela obaviti u bunjevačkom koloritu, gde bi se sve devojke i mladići Bunjevci imali obući u staru bunjevačku nošnju, prevrtalo se svuda u bunjevačkim kućama po starim „dolafima“, da bi se našle „starovinske“ svilene marame, suknje i prsluci.“[33]
Učesnici svečanosti otvaranja Matice
Svečanost je otpočela sviranjem državne himne, koju je izveo omladinski orkestar, zatim je govorio Marko Jurić: „Mi Bunjevci van Matice možemo biti raznih mišljenja i političkih uverenja, ali unutar Matice treba da smo svi jedni, da smo samo ljudi prosvete.“Nastavljeno je deklamacijom Jagice Novajeve, „Pesma o pesmi“ J.Jovanovića Zmaja. Orkestar Jose Mlinka i omladinski zbor, izveli su pesmu „Jorgovane, jorgovane…“ Miroljuba Evetovića. Osvećenje je obavio prečasni Ljudevit Nača, kapelan crkve Sv. Terezije.[34] „Bunjevački običaji u slikama“ scenski program koji je napisala Mara Đorđević Malagurski, izveli mladi diletanti. Na kraju je bila igranka.[35] Reakcije subotičke javnosti na delovanje BPM su bile različite.Tako su „Bunjevačke novine“ 25.3.1927.godine, možda i nenamerno istakle suštinu cilja novog društva: “ BPM je okupila oko sebe najveći deo Bunjevaca, te se ni u kom slučaju ne može dokazati da je većina Bunjevaca opredeljena za Hrvate“ Pokazaće se u kasnijem periodu da o masovnosti učešća Bunjevaca u Matici ne može biti govora. Pisalo se da ih je ona u početku okupila oko 500, ali se taj broj vremenom smanjivao a članstvo osipalo. „Neven“ je napadao i kritikovao BPM da ona želi širiti partijsku a ne prosvetnu kulturu. Žestoke diskusije o njoj su vođene i u gradskom Predstavništvu (skupštini – prim. autora). Tako je član toga tela – Miško Prćić, kritikujući „partizanske režime“ koji su doveli do bednog stanja gradske finansije istakao:“Kako se partizanski i rasipnički gazdovalo sa gradskom imovinom, najbolji je primer tzv. Bunjevačka Matica. Plac sa zgradom u kojoj se ista nalazi, prodan je Matici za neznatnu svotu, bez održane licitacije. Ni to nije bilo dosta nego joj je još poklonjeno 70 lanaca gradske zemlje.Ta tobože prosvetna institucija nije ništa učinila na prosvećivanju naroda, nego se pretvorila u običnu birtiju, gde su se priređivale partijske večere.[36] I Koloman Prćić se na istoj sednici izjasnio da BPM nije osnovana u prosvetne nego partijske svrhe. Spomenuo je da se Pučka Kasina izdržavala iz svojih sredstava i za vreme Mađara, i da BPM ne odgovara svojoj deklarisanoj svrsi, da je to birtaška Matica, jer bi se inače svi Bunjevci našli na okupu u njoj.[37] Naravno da je bilo većnika, kao na pr. Antun Vidaković, koji kao osnivač i nije mogao da ne brani njen rad.Ostalo je zapisano da je istakao: “ BPM treba da postoji i niko je neće ukinuti dok je Bunjevaca u Subotici, u ovoj Bunjevačkoj Atini, a ne hrvatskoj kao Neven kaže.“[38]
U prostorije Matice se 1927. godine useljava „Zemljodilska Kasina“ i „Francuski klub“ koji će tamo u narednom periodu održavati svoje sastanke.[39] Sama BPM će nastaviti rad po sekcijama, od kojih je jedna od najaktivnijih bila Umetnička, koju je vodila Mara Đorđević Malagurski, kao njena predsednica uz sekretara Albu M. Kuntića.
Albe M. Kuntić popisan kao SRBIN – nakon 1945.
Preseljavanjem porodice Đorđević u Beograd, početkom tridesetih godina, ostaće Matica bez jedne od najagilnijih saradnica.“ Pokretna snaga matičinog rada beše Mara Đorđević Malagurski, ali njenim odlaskom u Beograd prestao je svaki ozbiljan rad u Matici“[40] U periodu kada je Matica razvijala svoj rad delovao je i tamburaški zbor i diletantska grupa. Česti su bili primeri da se prilozi sakupljeni na predstavama ustupaju humanitarnom društvu „Dobro delo“.[41] Finansiranje rada Matice obezbeđivalo se i na, za kulturna udruženja, dosta neobičan način. Po uzoru na privredne subjekte, izdate su deonice, u nominalnoj vrednosti od 500 dinara,koje su kupcu obezbeđivale članstvo u BPM. Sačuvan primerak „dionice“ glasi na ime poznatog bunjevačkog javnog radnika, pisca, školskog nadzornika, bibliotekara,Miju Mandića, koji je time „stekao sva prava i prednosti“ kao član Matice.[42]
Matica će, raspolažući sopstvenom zgradom, izdejstvovati kod “Opšte privredne banke d.d.” hipotekarni zajam, na glavnicu od 280 000 dinara, koji će u 1933. godine dostići 252 000 dinara.[43] Nejasno je u koje svrhe je utrošena ta velika suma. Jedna od poslednjih akcija Matice zabeležena je u 1933. godini kada je raspisan konkurs za biografiju biskupa Ivana Antunovića. Prva nagrada je iznosila 5000 dinara. Po njegovom isteku, 1.07.1934.godine, komisija je odlučila da od samo dva prispela rukopisa, rad gimnazijskog profesora Milivoja Kneževića, tada već direktora senćanske gimnazije, dobije drugu, a rad Mije Mandića treću nagradu. U tom periodu će se već voditi pregovori oko prodaje objekta Matice. Kao zainteresovana strana se javljaju braća Miladinović, Radivoj i Milivoj, koji žele otkupiti zgradu za pevačko društvo „Graničar“, Rimokatolička crkva i Trgovački Lloyd ( Udruženje trgovaca), čiji potpredsednik Imre Jakobčić vodi pregovore sa kolegom po položaju u BPM, dr Dragutinom Stipićem. Tom prilikom je napravljen i inventar iz kojeg saznajemo da je Matica raspolagala sa sledećim prostorijama: kafanom (bifeom), čitaonom, ženskom sobom (lokal Francuskog kluba), sobom za glumce, binom, velikom dvoranom i kuglanom. Od pokretne imovine su popisane: 2 kožne fotelje, 6 „Zefir“ peći, 4 kulise, 230 stolica, 5 dugačkih stolova, 30 stolova sa kamenom, 2 stola za bilijar.[44] Zanimljivo je da je cena u pregovorima sa „Lloydom“ bila 375 000 din., a da je novi vlasnik postala Rimokatolička crkva za cenu od 350 000 din. Pitanje preuzimanja hipotekarnih dugovanja Matice, uz druge uslove, verovatno je odlučilo o prodaji kupcu koji je nudio manju cenu. BPM će formalno nastaviti svoje postojanje, zadržavajući „pravo služnosti“[45] na jednu kancelariju u svojoj dotadašnjoj zgradi do 1938. godine, ali gotovo bez ikakvih rezultata. Predsednik u toj završnoj fazi će biti advokat dr Babijan Malagurski. Aktivno delujući od 1927. do 1931.godine ona je samo delimično ispunila svoju svrhu. Okupila je oko sebe deo bunjevačkih funkcionera-političara, javnih i kulturnih radnika i publike koja je posećivala njene priredbe. Po jednom izveštaju o radu subotičkih društava iz 1933.godine saznajemo da je imala 163 člana, i da nije održavala priredbe u prethodnoj godini.[46] Njen rad nije uspeo da objedini i okupi Bunjevce i mobiliše njihove kulturne potencijale što je bio jedan od planiranih ciljeva BPM.[47] Ona je ostala samo jedno, prosečno po broju članova, vrsti i kvalitetu svojih prosvetno kulturnih aktivnosti kojima se bavila, u nizu bunjevačkih kulturnih društava. Jedan od razloga za nepotunu realizaciju zamišljnog programa leži i u slabom odzivu inteligencije. „Sa materijalne strane većma se osigurala „Bunjevačka prosvetna Matica“ al joj se pozvana inteligencija nije htjela približiti i sada čeka, da se u nju ulije duha koji bi zahvatio cijelu masu naroda.“[48]
“ Matica subotička „ Vikar Pavao Bešlić je u ime je biskupa Lajče Budanovića i Rimokatoličke crkve, kupio februara 1933. godine objekat koji je do tada koristila BPM. Biće mu namenjena slična svrha, postaće sedište nove Matice subotičke. Veza Bunjevaca i Crkve seže u duboku prošlost. Prožimanje bunjevštine i katolicizma je duboko i potpuno. Čitav nacionalni preporod, krajem 19.veka, pokrenula su i gotovo u potpunosti iznela na svojim plećima sveštena lica. I u novoj državi, od samog čina stvaranja, za sudbinu Bunjevaca, izuzetno značajnu ulogu imaće visoki katolički kler, kao župnik Blaško Rajić, eksponiran i kao poltički vođa te biskup Lajčo Budanović. Narastanje i profilisanje prohrvatskog krila kod Bunjevaca, početkom tridesetih godina,jačaće delovanje Crkve u kulturno prosvetnim oblastima društvenog života. Još od vremena biskupa Antunovića osećala se potreba za objedinjavanja rada na kulturnom polju.“Humano-prosvjetni odbor katoličkih crkvenih općina u Subotici“ je bilo telo preko koga se u novim okolnostima pokušava realizovati taj cilj. Bačka Duhovna oblast, prijavila 20.jula 1933.godine Gradskom Senatu pod br. 2581/1933 da 19 katoličkih crkvenih opština ima molbe prosvetnih društava za saradnju, pa je formiran i obrazovan jedan organ za izgradnju „prosvjetnih potreba i zadaća crkvenih općina“. Predsednik tog Odbora, koji je imenovan od strane zajedničkog Senata rimo-katoličkih crkvenih opština, je bio Blaško Rajić. Članovi Odbora, kome je za cilj postavljeno unapređivanje kulturno prosvetnog rada,mogli su biti samo članovi crkvenih opština i to katolici slaveni. Za mesto svoga rada Odboru je namenjen objekat, Paje Kujundžića br. 9. Kupoprodajni ugovor, o prodaji nekretnine k.č. 496, u ulici Paje Kujundžića br. 9. je sklopljen 9.02.1933.godine. Prodavac, predsednik BPM Marko Jurić je prodao objekat za 350 000 dinara Rimokatoličkoj crkvi u Subotici. Kupac je uplatio 250 000 na račun Opšte privredne banke odmah, a preostalih 100 000 na rate, sa kamatom od 6% godišnje,do marta 1938.godine. Prodavacu je ugovorom omogućeno da koristi jednu kancelariju sa nuzprostorijama, a i celi objekat, uz odobrenje kupca do isteka roka otplate. Kupac je pruzeo i sitni inventar, a prodavac se obavezao na davanje jedne stipendije bunjevačkom gimnazijalcu od 6 000 dinara „Humano prosvjetni Odbor“ koji je dobio sedište u toj zgradi, pristupiće osnivanju nove „Matice subotičke“. Objašnjenje značaja Matica dali su savremenici sledećim rečima: „Matica znači ishodište i središte; matica je polazna tačka i povratno kolo; klilo zamisli i sprovedena snaga rada;srce, bilo i žila kucavica; uslov života, osovina kod zamaha i težište pripadnosti i zajednice.To je Matica u poslovanju, u društvenom poretku a ponajviše u radu za vaspitavanje naroda. Tako se nastojalo kod svakog naroda osnovati i ustaliti ovaku srednju tačku složnog rada. Takvu zamisao pokazuju „Hrvatska Matica“,“Srpska Matica“, „Jugoslavenska Matica“ i druga središta i legla kulturnog rada.“[49] O samom činu osnivanja saznajemo iz prve publikacije u ediciji nove Matice,“Razgovor o osnivanju Matice subotičke“. U organizaciji „Humano prosvjetnog Odbora“ održan je 14.01.1934.god. osnivački skup. Prisutni su bili između ostalih: Lajčo Budanović biskup, Blaško Rajić generalni vikar, inž.Ivan Ivković Ivandekić gradonačelnik, dr Mirko Ivković Ivandekić narodni poslanik, dr Matija Evetović gradski senator,dr Mihovil Katanec advokat, Matej Jankač advokat, Dragan Mrljak direktor štedionice, Joso Šokčić novinar, Martin Džavić slikar.[50]
Profesor Ivan Vojnić Tunić je proglasio osnivanje Matice.“Potrebu jedne centralne prosvjetne ustanove, iz koje bi se upravljao i sistematično izvodio rad u pogledu prosvljetljivanja širih slojeva naroda, spominjali su nacionalni radnici još prije rata, ali tu želju nijesu mogli ostvariti iz više razloga. Poslije rata osnivali smo prosvjetna društva jedno za drugim i razvila se borba među članovima pojedinih društava pa čak i mržnja, jer nije bilo ustanove po kojoj bi se ujedinio rad pojedinaca za opće interese svog naroda. Sa uzvišenim ciljevima osnovana nekoja društva postala su središte političkih stranaka i rasadišta bratske mržnje.Kako su ostala prosvjetna društva opetovano zamolila rimikatoličke crkvene općine na saradnju, Senat rimokatoličkih crkvenih općina u Subotici izaslao je pod predsjedništvom presvijetlog gosp. Blaška Rajića odbor,koji će obrazovati radne odbore za humano-prosvjetni rad. Humano prosvjetni odbor preuzeo je zgradu „Bunjevačke prosvetne Matice“ sa dužnostima da vrši zadaću Matice subotičke.[51] U nastavku je otkrivena slika biskupa Ivana Antunovića, rađena po opisu očevidaca, rad Marka Horvatskog, profesora,održano predavanje o Antunoviću i izveden umetnički program. Tako će se pod istim krovom naći dve Matice. Obe su imale za cilj da oko sebe okupe Bunjevce,ali na različitim osnovama. Jedna, koja je pokušavala da odigra svoju ulogu negovanja bunjevštine, pretežno uz oslanjanje na folklorne tradicije, ali uz naglašeno distanciranje, pokušaje odvajanje Bunjevaca od uticaja hrvatske kulture, i druga, kojoj je težište na razvoju katoličkog duha, verskoj propagandi, a u hrvatstvu nalazi svoje temelje. BPM je bila pri kraju svoga puta, Matica subotička na početku, u zamahu i snaženjeu svoga uticaja. Oblici delovanja nove Matice su bili različiti. Ustaliće se javne diskusije „Razgovori“, koje su tretirale razne teme iz kulturnog života, i u kojima je učestvovao veliki broj bunjevačkih intelektualaca. Bogata je bila i izdavačka delatnost, kojom će biti obuhvaćena, pored verske, i druga litertura, književna i istoriografska dela, kalendar „Subotička Danica“, časopis „Kolo mladeži“.[52] U njenim prostorijama nalaziće se i biblioteka u kojoj su bila sabrana gotova sva dela bunjevačkih pisaca, objavljena ili u rukopisu. Jedna od najznačajnih izložbi, koje su se priređivale u Matici je bila „Izložba bunjevačke prošlosti“ održana 29.09. – 2.10.1935.godine. Izdat je i katalog izložbe, autora Ivana Kujundžića i Ante Kopunović.[53] Tada je, pri Matici, formiran i Odbor za otvaranje „Hrvatskog narodnog muzeja“ u Subotici[54], no ta inicijativa nije urodila plodom. Potreba da se kulturni rad, hrvatskih društava, organizira i koordinira na još višem nivou, dovešće tokom 1936. godine do formiranja „Hrvatske kulturne zajednice, saveza hrvatskih prosvjetnih radnika i društava u Subotici“. Prva, osnivčka skupština održana je 08.ožujka.1936.godine u prostorijama Matice, a pravila Zajednice su odobrena tek 25.01.1937. godine. Za predsednika je izabran Blaško Rajić a za sekretara dr Mihovil Katanec.[55] U njenom okviru delovaće: „Humano prosvjetni odbor katoličkih crkvenih općina u Subotici“; pri kojem je radila i „Subotička Matica“, „Hrvatsko pjevačko društvo Neven“, „Katoličko divojačko društvo“, „Pučka Kasina“,“Bunjevačko momačko kolo“, redakcije „Subotičkih novina“ i „Subotičke Danice“. Tako će sedište Matice postati centar okupljanja i delovanja niza društava i pojedinaca, koji su imali zajednički cilj – razvijati i negovati hrvatsku kulturu među Bunjevcima. „Matica subotička“ je svojim radom u drugoj polovini tridestih godina obeležila kulturnu scenu ovih prostora. Bila je najsnažiji centar okupljanja Bunjevaca koji su se osećali Hrvatima.[56]Nacionalne, konfesionalne i političke razlike, prisutne u samoj strukturi stanovništva Subotice, prožimale su i rad kulturnih institucija. „Bunjevačka prosvetna Matica“ i „Matica subotička“, primeri su koji ilustruju povezanost i zavisnost kulture od politike. Ciljevi iz sfere političke prakse, sublimisali su se i oblikovali na polju kulture,odražavajući sve probleme i napetosti toga perioda. Tri subotičke Matice, svojim postojanjem i radom, tako svedoče ne samo o stanju kulture, prosvete, stvaralaštva, nego i o celokupnoj društvenoj klimi Subotice u periodu između dva svetska rata.
U Subotici, 1996. (dopunjeno 2005)
Stevan Mačković
Subotica nekada 