Crtice o tome kako je Subotica gazdovala Kupalištem Palić u međuratnom periodu (1918-1941)
Stevan Mačković, arhivski savetnik
Crtice o tome kako je Subotica gazdovala Kupalištem Palić u međuratnom periodu (1918-1941)
Grd Subotica (od 1934. godine postaje Opština Subotica) je u čitavom periodu od 1918. do 1941. bio titular Kupališta Palić[1], te time i niza objekata, hotela, kafana, itd, koji su se tamo nalazili. Tako su gradske vlasti, kao i u predratno vreme, bile i najodgovornije za njegov razvoj i prosperitet kao jedinstvenog prirodnog resursa, pogodnog za turističku, zdravstvenu, ugostiteljsku, privrednu delatnost, sport, itd.
O lekovitosti palićke vode i blata svedoče prvi podaci s kraja XVIII veka. Svoje “zlatno doba” Palić kao lečilište i oporavilište, turističko mesto, započinje od polovine XIX veka a vrhunac beleži u prvoj dekadi XX veka.
Iz izveštaja koji je upućen Zdravstvenom odsjeku u Novi Sad 1923. godine saznajemo da se motivi za boravak i kupanje na jezeru nisu bitno menjali ni nakon 1918. godine. Palić kao jezersko kupatilo služi stanovništvu grada Subotice i okoline u prvom redu kao ljetovalište i oporavilište za vrijeme ljetnih žega. Ponajviše ga posjećuju porodice sa slabunjavom djecom, kojoj jako godi suvi pjeskoviti teren sa mnogo sunčanih dana. Dalje navodi da je po lekovitosti napozantije sivo-modro blato koje se vadi sa dna jezera. Blato ima karakterističan miris na sumporovodonik.
Zanimljivo je, po podacima iz 1933, da Palić nije bio priznat od strane Ministarstva narodnog zdravlja kao lekovita banja.[2] O kvalitetu i osobinama jezerske vode, više saznajemo iz jednog izveštaja Gradskog fizikata iz 1926. godine. Pri ocenjivanju Palića kao banje mora se uzeti u obzir, da Palić kao otvoreno jezero ne može imati ona svojstva, koja se zahtevaju od lekovitih voda, pošto hemijski sastav jezerske vode koja nije zaštićena od priliva vazdušnih taloga[3] ne može imati hemijsku stalnost. Dalje navodi: …alkalitet vode iznosi 196 a količina klora 231 mg. po litru, to je dakle od prilike deset puta više nego u rečnoj vodi. Alkalitet vode je u vezi sa prisustvom raznih hidrokarbonata koji su rastvoreni u vodi.Osim toga nalazi se u vodi povelika količina sumporovodonika koji se na dnu jezera u mladoj formaciji treseta ratvija. Po analizama iz pređašnjih godina imala je palićka voda po Molnaru 5.113 a po Libermanu 1.918 suvog ostatka u jednom litru vode a po analizi dr. Resovskog iz godina 1923. – 1.530. Voda Palića dakle prema gornjem nije mineralna voda ali se ne može osporiti činjenica, da se na Paliću od davnina sa uspehom leče reumatičari, bolesnici sa ishiasom i raznim eskudatima.
Nakon rata, grad je pokušavao da samostalno gazduje i organiziju život Kupališta. Tako su 1920. godine gradske vlasti za 200 000 kuna obnovile tzv. Štrand kupatilo i izgradile 180 drvenih kabina.
Privatni kapital, odnosno zakupci, ipak su odigrali značajnu ulogu u daljoj izgradnji turističkih objekata i infrastrukture u narednom periodu. Tako je na pr. Bela Stipačević “staratelj Palića” u 1919. pokazao nameru da uzme u zakup Kupalište. Kada je odbijen, nudio se Gradu da ga postavi za nadzornika palićkog Kupališta, ali i tu je naišao na negativan odgovor.[4] Ipak, jedna njegova molba kada u 1923. godini traži dozvolu za podizanje kafane i stana na Paliću (na kat.č. 15811/3) je odobrena. Gradnja je završena 1925. kada on dobija i dozvolu za useljenje u novosagrađeni objekat koji je radio kao kafana Abazija.
U 1921. godini Štrand na severoistočnoj obali jezera će biti izdan pod zakup. Na osnovu pismene ponude poznatog subotičkog ugostitelja Marka Stipića[5] u kojoj navodi kako je spreman da uloži veliki kapital da izgradi i uredi taj deo obale[6], gradsko predstavničko telo (Prošireni Senat) donelo je početkom 1921. godine odluku[7] kojom je omogućilo da Stipić u narednih deset godina raspolaže sa, za kupanje najatraktivnijim delom palićke obale – Štrandom. No, narodni poslanik Blaško Rajić imao je zamerki na to. Pokušava da žalbom Ministarstvu unutrašnjih dela spreči takvo izdavanje.[8] On navodi da nije održana javna dražba što je protivno zakonskim propisima[9] o izdavanju javnih dobara u zakup, da su uslovi zakupa nepovoljni po grad i traži poništavanje donešene odluke. Gradske vlasti odovaraju svojim dopisom Ministru obrazlažući svoj postupak i mole da se …priziv odbije, a napadnuta odluka iz slijedećih razloga odobriti blagoizvoli: Kupatilo Palić, koje po svojoj prirodnoj ljekovitosti i svojem položaju ima sve uvjete za razvijanje na nivou jednog svjetskog kupatila, ne posjeduje još sva sredstva da se i u interesu grada njegov razvoj pospješi. Grad u sadašnjosti nije u tom materijalnom stanju da bi mogao jednu veliku svotu uložiti u građenje jednog velikog “Štranda” koji bi ujedno bio i izvor znatnog prihoda za sam grad. Navode i da zbog kratkog roka do početka kupališne sezone (1. maja) a na osnovu § 123 z.č. XVIII/1866 nisu mogli održati javnu dražbu. Ministrastvo promptno odgovara svojim dopisom od 16.3.1921. kojim odobrava postupak izdavanja. U njemu kao obrazloženje stoji: S obzirom na to, da je glede opštinskog domazluka, ne samo po statistici Ugarskoj, nego i po osnovima principa finansijske nauke utvrđeno pravilo, da se da se banje u vlastitoj režiji mnogo lošije eksplatišu, nego li kad se izdaju pod zakup, s obzirom dalje da je privatna inicijativa mnogo jača pri tzv. zakupnom sistemu od režije vlastite… Zbog svega toga Rajićeva žalba nije urodila plodom. Zakupac je započeo sa gradnjom i komisijski pregled urađenog posla izvršen je 25.6.1921. godine. No već za sezonu 1922. godine Marko Stipić prenosi pravo zakupa kupališta Štrand na subotičku trgovačku firmu “Commercia d.d.” [10] Novi zakupac najavljuje da će …kupatilo temeljito reformiriti i snabdeti ga sa svim nužnim modernim komforom, da bi smo publiku u svakom pogledu zadovoljili i ovo do sada primitivno kupatilo podigli na stepen jednog modernog kupatila. To kao da je bilo opravdanje da zatraže povećanje cena kupališnih karata sa 2 na 3 dinara, što ime je i odobreno. Od 1924. do 1927. godine zakup Štranda prenosi se na Jakova (Jašu) Čovića.
Od 13.4.1927. godine Štrandom gazduje “Subotička električna željeznica d.d.” kao zakupac čitavog Kupališta.[11]
Pored toga grad je na drugim delovima Palića takođe izdavao zemljište. Jedan od zakupaca je bio stolar Lajčo (Ljudevit) Kaić, kome se dozvoljava da na Paliću, na gradskom zemljištu podigne radionicu za izgradnju i popravak čamaca. Zakup zemljišta od 1926. do 1931. godine on je godišnje plaća 1000 dinara. U 1928. godini Kaić otkazuje zakup i ruši podignutu zgradu (radionicu) na iznajmljenom zemljištu. Pravo na izlovljavanje riba, obavljanje ribarstva u privrednom obimu, takođe je bilo predmet zakupa, pod uslovima koje je određivala gradska vlast.[12] Do 1922. godine te poslove je organizaovao grad u svojoj režiji, da bi ih od 1923. prepustio najboljem ponuđaču na licitaciji. Tada je pravo na tu delatnost dobila grupa preduzetnika koju su činili dr Joca Milekić-advokat, Imre Prokeš-veleposednik, Samuilo Nađ- direktor banke, da bi im se kasnije pridružio i Salamon Gingold, trgovac ribom i vlasnik Tvornice za izradu ribljih konzervi Ocean. Oni su formirali Palićko ribarsko društvo.
Do 1926. godine u zgradi Velike gostionice (danas poznatijoj kao Velika terasa) na Paliću zakupljuju se lokali za različite trgovačke radnje, prodaju duvana, berbernicu, prodavnicu.
Grad je vodio računa o Kupalištu Palić i na taj način što je postavljao upravitelja. Taj položaj su zauzimali: inž. Kosta Petrović (1921-1922.), dr Laza Orčić[13] (1923), Ilija Lepedat
(1924.), Aleksandar Rajčić (1925.god.), Jovan (Ivan) Vidaković (1926. god.), Matija Evetović (1936-1937) i drugi.[14]
Hronični finansijski problemi grada, nemogućnost da rentabilno raspolaže sa Kupalištem, motivisali su gradske oce da 1926. godine raspišu dražbu za njegovo izdavanje u zakup. Američka kompanija Charles Bill McDaniel većinski vlasnik subotičke firme Električna željeznica i osvetljenje d.d, ponudila je najbolje uslove, i 1927. godine dobila pravo da raspolaže čitavim Kupalištem u narednih 10 godina. To je na neki način i bio logičan sled. To društvo, u ugovornom odnosu sa gradom od 1895. godine[15], samim uspostavljanjem tramvajske pruge do Palića, još davne 1897. godine, učinilo je veliki korak ka razvoju Palića. Njegovim uzimanjem u zakup, pored mogućnosti direktne zarade eksploatacijom ugostiteljskih sadržaja, pokušaće da ga učini što primaljivijim za goste, a time i podigne frekventnost tramvajske pruge odnosno da izgradi drugi paralelni tramvajski kolesek.[16] Ugovorena cena zakupa je bila 100 000 dinara za prve 2 godine, naredne tri po 150 000, i zadnjih pet po 250 000 dinara. Pošto je Charles Bill McDaniel dobio prava na svu teritoriju Kupališta (sem Sokolovca i 2 kafane ), tadašnji zakupnik Štranda, Jaša Čović se žalio gradskom vlastima da su pogažena njegova prava o prednosti pri ponovnom zakupu, ali neuspešno.
Sama vest o izdavanju Palića pod zakup imala je pozitvan odjek u subotičkoj javnosti te su i novine donosile tekstove iz kojih provejavaju veliki optimizam i nadanja u prosperitet. Tako Bunjevačke novine od 25.3.1927. imaju članak Posledice izdavanja Palića pod zakup- veliko interesovanje za nekretninama – ubrzavanje napretka, čiji naslov govori sam za sebe.
Šta je uradila ta kompanija za Palić? Po ugovoru su imali čitav niz obaveza u održavanju obale, parka, ovetljavanja[17], hotela. Deo su zaista i ispunili. Već tokom 1927. godine, nabavili su nov nameštaj za 60 hotelskih soba, uveli su u sve sobe toplu i hladnu vodu, betonirali su deo obale, otvorili 1928. godine i kockarnicu ( 25% njenog prihoda imalo je biti uplaćivano Gradu ). Septembra 1928. godine, desio se i jedan nepredviđen događaj, u požaru koji je izazvan projektilom ispaljenim sa vojnog aviona koji je učestvovao na vežbi, oštećen je hotel Trščara. Krajem 1930.godine, švedski kapital (firme Elektro invest iz Štokholma) preuzima subotičku električnu centralu.Te godine su posledice velike svetske ekonomske krize duboko zahvatile i našu zemlju. Privreda je bila u recesiji. Po podacima iz 1932. godine u 3 palićka hotela, koja su imala 82 sobe sa 122 kreveta, tokom 1930. godine boravilo je 542 gostiju. Iz Jugoslavije ih je bilo 513, iz Čehoslovačke 1, iz Austrije 3, iz Nemačke 7 i 18 iz Mađarske.[18] I u naredne dve godine broj posetilaca se zadržavao u tim relacijama. Električna centrala prenosi svoje pravo zakupa na Čovića, a on dalje; pojedine objekte izdaje u podzakup. Ugovor o zakupu Električna centrala otkazuje 1.1.1934. godine.
Naredne 1935. godine Grad pokušava da odredi uslove za dalje izdavanje čitavog Kupališta u zakup.[19] Doneta je odluka da se Palić opet ponudi najboljem ponuđaču na period od 10 godina. Tako je 1935. i prihvaćena ponuda društva za unapređenje turizma Fruška Gora ( registrovanog i pod imenom Putnik), kojeg su zastupali dr Milan Vujić i Nora Lazarek, no raspoloženje u gradskoj vlasti naginjalo je da se prekine sa dotadašnjom praksom izdavanja celog kompleksa Kupališta, te da Grad preuzme u svoje ruke te poslove. Na sednicama gradske skupštine vođene su žučne debate o tim pitanjima, te isticano da je od strane zakupaca bilo zloupotreba i da se nije vodilo dovoljno računa o Paliću. Izvesni objekti su oštećeni, navodno neke daske i stubovi su za vreme ranijeg zakupca upotrebljeni u privatne svrhe, za pravljenje čardaka i svinjaca reči su Rade Lungulova, gradskog većnika, izrečene na jednoj od sednica skupštine.
Pre otvaranja sezone 1935. godine, srušio se strop u jednoj od soba Starog hotela i najočitije ukazao na nedostatke u održavanju tog a i drugih objekata. To je bio povod da društvo Fruška Gora juna te godine otkaže ugovor. Grad preuzima na sebe rekonstrukciju hotela, za šta je u 1936. godini utrošeno 200 000 dinara, i time započinje aktivnije da učestvuje u životu Kupališta. Grad Subotica drži Kupalište Palić i iskorišćava u vlastitoj režiji jer je na taj način osiguran bolji prosperitet i viša frekvencija stranih gostiju i domaćeg življa izjavljivao je predsednik opštine inž. Ivaković Ivandekić. Ipak 3 objekta, Mala i Velika gostiona i Štrand izdati su 1936. godine Iliji Šibaliću.[20]
Sokolski slet 1936. godine i poseta delegacije vlade, Milana Stojadinovića i ministara, ukazuju da su i državne vlasti pokazivale interes za unapređenje Palića.[21] Izgradnja internacionalnog puta Beograd – Horgoš,državna granica, započeta 1934, koja je će 1938. godine doći i do palićkog atara, potvrđuje to.
Gradske vlasti su 1936. godine u Upravu kupališta Palić odredile sledeće ličnosti: Josipa Poljakovića, gradskog savetnika, dr Matiju Evetovića, gradskog savetnika, inž. Stipana Đurića i inž. Vasu Stefanovića, gradske službenike. Savetodavni odbor Uprave činili su: dr Vladislav Manojlović, Dušan Manojlović, Franjo Čović, svi gradski većnici. Predsednik opštine, Ivan Ivković Ivandekić za upravnika kupatila oderedio je dr Matiju Evetovića, koji će sporazumno i u smislu načelnih odluka uprave kupatila a u hitnim i neodložnim slučajevima i samostalno voditi sve poslove. [22] Za njegovu dužnost nije bila predviđena plata, već će samo imati pravo na 2 sobe i kuhinju u zgradi palićke pošte. On je bio odgovoran za materijalno poslovanje i blagajnu.
Vlasti su odredile i cene smeštaja, koje su bile sledeće: u Hotelu Trščara, jednokrevetna soba – 20, dvokrevetna – 30 dinara dnevno. U Novom Hotelu su cene bile više za po 10 dinara, a u Starom Hotelu za po 20. Hotel Mali Abel je bio najjeftiniji, tu je za jednokrevetnu sobu trebalo izdvojiti 10, a 15 za dvokretvetnu.[23] Na Štrandu i Hladnoj kupki plaćalo se za kupanje i upotrebu kabine po 2, u Toploj kupki od 5 do 7 (emajlirana ili mramorna kada), a u Blatnoj kupki po 12 dinara na dan. Vožnja čamcem koštala je 5 dinara po osobi isto kao i jedrilicom i motornim čamcem. Mesečna dozvola za pecanje je bila 30 dinara, a za celu sezonu 100 dinara. smelo se koristiti samo 2 štapa sa po jednom udicom.
Iz izveštaja gradskih vlasti saznajemo osnovne podatke o objektima kojima 1937. godine raspolažu na Paliću:[24]
- VELIKA GOSTIONA (Palić, Park br. 13). Ima 3 otvorene prostorije prema ulici, 2 otvorene prema prolazu i 15 pomoćnih prostorija prema dvorištu. Zgrada je na sprat.
- MALA GOSTIONA (Palić, Pijaca br. 2). Ima 2 prostorije za
stanovanje prema dvorištu, 2 otvorene prostorije prema dvorištu u 2 pomoćne prostorije. Zgrada je prizemna.
- ŠTRAND (Sokolski park br. 3). Ima 6 pomoćnih prostorija prema dvorištu. Zgrada je prizemna.
Ova tri objekta su izdata pod zakup odlukom br. IV 5484/1936 Šibalić Iliji uz zakupninu od 50 000 dinara.
- NOVI HOTEL (Palić, Park br.13). Ima 30 prostorija za stanovanje prema prolazu i 6 pomoćnih prostorija. Zgrada je na sprat. Bruto prihod ove zgrade u prošloj sezoni je bio 34 875 dinara.
- HOTEL NADAŠ (Palić, Park br. 10). Ima 1 prostoriju za stanovanje prema prolazu, 22 prostorije otvorene prema prolazu u 2 pomoćne. Zgrada je prizemna. Bruto prihod ove zgrade u prošloj sezoni je iznosio 20 818 dinara.
- STARI HOTEL (Palić, Park br. 11). Ima 30 prostorija za stanovanje, prema prolazu i 20 pomoćnih. Zgrada je na sprat. Bruto prihod je bio 55 046 dinara.
- VELIKA TOPLA KUPKA (Palić). Ima 47 kabina. Zgrada je prizemna. Bruto prihod je bio 43 399 dinara.
- BLATNA KUPKA (Palić, Obala br. 9 ). Ima 5 kabina. Zgrada je prizemna. Bruto prihod je bio 26 260 dinara.
- ZGRADA POŠTE (Palić, Veliki park). U zgradi je 1 kancelarije pošte kao i stan za činovnika, od 3 glavne i 4 pomoćne prostorije. Pošta za ove prostorije na plaća zakupninu. U ovoj zgradi je smeštena i Uprava kupališta Palić, koja ima jednu kancelariju kao i stan za Upravnika kupališta od 2 glavne i 3 sporedne prostorije.
10.STAMBENA ZGRADA ZA OSOBLJE KUPLIŠTA ( Palić ) U ovoj zgradi stanuje Stipan Vujković, baštovan, koji ima 2 glavne i 2 pomoćne prostorije. Za ovaj stan imenovani ne plaća zakupninu. U istoj zgradi stanuje i Lazar Matković, čuvar parka, koji ima 1 glavnu i 3 pomoćne prostorije. Ni on ne plaća zakupninu. Tu se nalazi joć i radionica gradskog stolarskog majstora od 2 prostorije. Zgrada je prizemna.
- STROJARNICA. Ima 6 prostorija. Zgrada je na sprat.
- ZGRADA ZA PRANJE I PEGLANJE. Zgrada je prizemna i ima 4 prostorije.
- ČUVARSKA KUĆA KOD ŠTRANDA. U ovoj zgradi stanuje Josip Velhec, čuvar, koji ima 1 glavnu i 1 pomoćnu prostoriju. Ne plaća zakupninu. Zgrada je prizemna.
- ČELJADSKA ZGRADA. Ova zgrada je prizemna i ima prostoriju za
stanovanje i 1 pomoćnu. Iste se upotrebljavaju samo za vreme sezone.
- VILA KIŠ ABEL. Ova zgrada je prizemna i ima 17 prostorija za stanovanje. Od istih su 2 izdate Jeleni Čović[25] uz mesečnu zakupninu od 100 dinara, dok se ostale ne izdaju jer su u trošnom stanju.
Navedeni podaci govore da je 1936. godine bruto zarada od tih objekata iznosila 231 478 dinara, što je uz ostale prihode koje je dobijala gradska blagajna od Kupališta, dovoljno svedočanstvo uspešnosti samostalnog upravljanja Palićom od strane gradskih vlasti. Broj posetilaca se popeo na oko 1500 u sezoni. Ovo naše omiljeno kupatilište i izletište broji blizu 400 letnjikovaca i drugih zgrada za stanovanje. Poseta za vreme letnje sezone iznosi oko 1 500 gostiju stoji u plaćenom reklamnom tekstu objavljenom u novosadskom listu Dan 30.5.1937.[26]
Proglašenjem Palića za turističko mesto, 1937. godine, centralne vlasti su učinile još jedan korak ka prosperitetu ovog mesta. Zanimljivo je sa koliko mnogo nada i očekivanja u privredni prosperitet čitave Subotice, taj potez komentariše dr Matija Evetović, upravnik Kupališta.Turizam je od velikog značaja, ne samo sa meterijalne, nego i sa kulturno prosvetne. Svaki onaj deo naše zemlje koji je proglašen za turističko mesto može se nazvati izvorom kulturnog, prosvetnog i privrednog značaja. Naročito je gradu Subotici, proglašenjem Palića za turističko mesto podignut privredni značaj, koji je u poslednje vreme bio toliko opao. Iako je ovo prva godina, već je primećena osetna promena koju su uneli u privredni život posetioci Palića. Nastojanjem koje grad sada ulaže za polepšavanje i uređenje Palića, očekuje se da će kroz nekoliko godina Subotica postati opet onaj živi prometni centar koji je bila pre rata i da će njen privredni značaj dobiti zasužno mesto među ostalim
gradovima, koji su po broju stanovnika kud i kamo manji, ali jer su bili manje zapostavljani od Subotice, vidno napredovali.Subotica je radosno pozdravila proglašenje Palića za turističko mesto, jer se nada da će time opet pokrenuti svoju obamrlost u privrednom pogledu i da će uskoro moći sebe ubrajati među ostale važne centre privredne Evrope.
Gradske vlasti su problem izlivanja otpadnih voda u Palićko jezero, prvi put razmatrale još 1904. godine ali zbog nedostatka sredstava nisu preduzimale nikakve mere na njihovom prećišćavanju, pa su one i dalje direktno išle u Palić. Gradska kanalizacija, čija dužina krajem tridesetih godina iznosi preko 30 km, koja je u prvo vreme odvodila samo vodu iz domaćinstava a zatim i industrije, znatno ubrzava prorodni proces odumiranja jezera, menjajući karakteristike vode, čineći je zasićenom sulfatima.[27] Tek 1938. godine, subotička Opština u planovima za ulaganja u narednom periodu, predviđa i izgradnju postrojenja za prećišćavanje otpadnih voda. Ni ovaj put, takvi planovi koji su uviđali dalekosežne štete od zagađivanja Palića i predlagali mere za njegovo svođenje na najmanju meru, zbog približavanja ratnog vihora, nisu bili realizovani. Hemijska i biološka ravnoteža jezera, pored svih negativnih uticaja, još nije tada bila toliko alarmantno narušena, da bi onemogućila funkcionisanje Palića kao turističkog mesta.
Nažalost, vremena koja su sledila nisu donela ništa dobro. Od izbijanja rata 1939, nije bilo više mogućnosti za dalekosežne poteze u unapređivanju Palića kao turističkog zamajca subotičke privrede.
Danas je već poznato da za razvoj turizma nisu dovoljni samo prirodni preduslovi i dobre namere. Da bi se ubirali plodovi sa tih grana, nužni su snažni društvani temelji, razvijena i zdrava privreda, kapitalna ulaganja, itd. Palić je tako u čitavom međuratnom periodu ostao samo omiljeno izletište subotičana, sa vrlo malim brojem stranih posetilaca, koje je živelo od stare slave i većinom od ranije izgrađene infrastrukture. Grad, opterećen nizom svojih komunalnih problema[28], kao titular Kupališta, kao ni zakupci koji su njime gospodarili, nisu se pokazali se nedovoljno snažnim faktorima koji bi iz korena promenili i unapredili stanje u Kupalištu Palić.
[1] Kupalište Palić je bila posebna administrativna jedinica u sastavu grada (krug, kvart). Delilo se na unutrašnji i spoljašnji reon. U 1927. godini imalo je 2500 stanovnika. Kosta Petrović, Kr.slob. grad Subotica i kupalište Palić, Subotica, 1928, str. XIX.
[2] Istorijski Arhiv Subotica, dalje IAS, F:47, IV 605/1933.
[3] U izveštaju se uočava da autor ne navodi problem sa uticanjem gradske kanalizacije u Palić.
[4] IAS, F:47. XVIII 6/1919.
[5] Marko Stipić trgovac i ugostitelj, bio je zakupac i popularne Varoške kafane koja se nalazila u Gradskoj kući. U 1927. godini tamo je ručak koštao 10 dinara a čaša piva 3 dinara.
[6] U svojoj ponudi Stipić navodi da će izgraditi još 420 drvenih kabina na pilotima, restauraciju, osigurati obalu u duljini od 270 metara, itd. Godišnji bi uplaćivao gradu i sumu od 20 000 kruna.
[7] Odluka nosi broj 42 P.S. 2802/1921. IAS, F:47. XVIII 9/1921.
[8] IAS, F:47.XVIII 9/1921.
[9] Poziva se na zakonski čl. XXIII/1886.
[10] IAS, F:47. XVIII 9/1921.
[11] Ukupna godišnja poseta na Štrandu se kretala oko 50 000 posetilaca. Maksimalni kapacitet je bio oko 80 000.
[12] IAS, F:47. III 62/1938. Detaljnije vidi: Stevan Mačković, A palicsi halászatról (1922-1941), Palics és környéke, 12, Subotica, decembar 2000, str.10,11.
[13] Dr Lazar Orčić, pravnik, (Subotica, 1893.-1933.) je promenio prezime na Oršić. IAS, F:47. I 123/1922. Obavljao je funkciji u gradskoj administraciji kao gradski glavni bilježnik.
[14] IAS, F:47. XVIII 10/1921
[15] Bila su sklopljena tri ugovora: o građenju i eksploataciji tramvaja, o proizvodnji i sprovođenju struje, te o osvetljavanju banje Palić – 1913. godine). IAS, F:276.46.137. U njima su regulisane obaveze ugovornih strana, firma je praktično dobila monopol u trajanju od 60 godina na tramvajski saobraćaj i snabdevanje potrošača strujom, uz obaveze po pitanju javnog osvteljenja, a Grad pravo da nakon 35 godina otkupi firmu ili da je nakon 60 godina pruzme u potpunosti. Obnovom starog ugovora, aprila 1933. godine, okončan je dugogodišnji spor Grada i ove firme. Subotica nije bila u mogućnosti da iskoristi pravo otkupa, jer je celokupni gradski prihod dostizao tek oko 20 miliona dinara tako da cena od 50-60 miliona dinara, potrebna za otkup, nije mogla da se isplati bez zaduživanja.
[16] Ta ideja nije nikada realizovana.
[17] Žalbe stanovnika Palića na slabo osvetljenje bile su česte. U 1927. godini, nakon prepiske sa Gradom, centrala je bila spremna da na Paliću instalira 102 lampi od 40 i 3 od 60 vati. IAS, F: 47. XVIII 7/1927.
[18] IAS,F:47. IV 605/1933
[19] IAS, F:47. Zapisnik Senata 1934, str. 63, 76, 126.
[20] Ilija Šibalić je u Subotici imao nekoliko trgovačkih radnji, fabriku hleba i mlin.
[21] Za visoke goste iz Beograda organizovan je svečani ručak upravo u Velikoj gostioni.
[22] IAS, F:47. IV, 1597/1936
[23] U 1937. godini, kako saznajemo iz dopisa IV 5771/1937 sobe nisu ni izdavane, jer je su bile u lošem stanju.
[24] isto
[25] Reč je imenjakinji akademske slikarice Jelene Čović.
[26] IAS, F:47, IV 2902/1937
[27] Stevan Mačković, Szabadkai gyárak – Palics környezetszenyezöi 1939-ben, Palics és környéke, 4, Subotica, januar 1999, str. 11.
[28] U prvom redu nedostatkom vodovodne i kanalizacione mreže, problemima osvetljenja i izgradnje lokalnih puteva, trotoara, itd.
