Planovi za podizanje dvije nove crkve na Paliću

Planovi za podizanje dvije nove crkve na Paliću

U periodu između dva svjetska rata 1918-1941, teritorij grada Subotice[1] – od 809 kvadratnih kilometara, obuhvatao je pored užeg gradskog jezgra (unutarnji grad) i okolicu, kamo je pripadalo kupalište Palić i druga naseljena mjesta[2].

Tada, dvije   najveće   konfesionalne   grupe stanovništva grada Subotice  sačinjavaju  rimokatolici,  koji  su  bili  u  većini  i pravoslavci. Po podacima  koje  krajem 1934. godine koristi gradska vlast, rimokatolika je bilo 86 029, pravoslavaca 10  793, izraelita  3  685, evangelika 1 363, itd.[3]  Te vjeroispovesti su imale i svoje bogomolje.[4] Razumljivo, sukladno zastupljenosti, broj katoličkih i pravoslavnih bio je i najveći.  U odnosu na raniji period, nakon  1918. godine nema gradnji  tako monumentalnih  sakralnih  objekata kao prije, no ipak se podižu i neki novi.  Tako su u užem  gradu izgrađene rimokatoličke crkve Sv. Marije/Male Gospe [5] – 1929. godine (današnja adresa Karađorđev put 89), Isusa radenika [6]  – 1931. (Save Kovačevića 3) , Isusovog uskrsnuća [7] – 1933. (Gajeva 2 ) uz sedam u   okolnim neseljima.[8]

Palić; banja, kupalište, lječilište, turističko mjesto, ali i neseobina poljoprivrednika, pudara i vinogradara, koji 1928. godine ima oko 2500 stanovnika[9] bio je bez ijedne odgovarajuće bogomolje, pošto je objekat koji su  koristili rimokatolici za bogosluženje, prvobitno bio podignut kao porodična kapelica [10], da bi tek kasnije bio posvećen Sv. Urbanu i korišćen za božje službe. Velika  vjećina  stanovnika  Palića  bili su  rimokatolici, a vjećina  pravoslavnog življa je naseljena agrarnom reformom  i  kolonizacijom  u okolicu Palića, u Masarikovo (danas ta naseobina ne postoji,  utopila se u okvire naselja Hajdukovo). Rimokatolici su u crkveno vjerskoj organizaciji toga doba, potpadali su u župu na Staroj Torini (danas Šupljak), koja je brojila  čak 7249 duša[11]

Na karti su obeležena mjesta predviđena po planu za podizanje dvije crkve

  O težnjama da se taj problem rješava, svjedoči jedan dokument iz 1924. godine. Tada predsjednik rimokatoličke crkvene općine na Paliću  Vladimir Konja moli već po drugi put gradski Senat,  “da nam izvoli ustupiti za Božju službu na blagdanima lokal od otprilike 100 kvadratnih metara i to od prostorija bivše gradske zemljoradničke škole na Paliću. Ovu molbu slobodan sam potkrepiti time, da privatna kapelica, u kojoj se dosada održala Božja služba, nikako nije prikladna za tu svrhu zbog toga, što je premalena već o dove godine dana za obuhvatanje naroda i ne može udovoljiti verskim potrebama. Kraj ovakvih prilika za vreme leta ni deseti deo naroda ne može neposredno prisustvovati Božjoj službi, a zimi je formalno opasno po zdravlje okolnost, da veliki deo vernika gologlav mora da stoji vani, oni pak koji su našli mesta unutra u crkvi, moraju stajati u hladnoj, neloženoj crkvici, gde su vrata otvorena zbog gorepomenutog razloga. Budući da danas za rešenje toga pitanja ne može se naći nikakav drugi put, stoga ponovo i pouzdano umoljavamo Senat za ustupanje spomenutog lokala za otprilike 3-4 godine, dok se neće pokraj današnjih novčanih prilika moći sazidati pristojna crkva za ovu općinu.

Subotica–Palić, 3. marta 1924. god.

Ljudevit Konja                                                                        Velimir Penavin

Predsednik                                                                              beležnik”[12]

Rješavajući taj predmet, gradske vlasti, listopada iste 1924. godine, donijele su odluku, nakon konsultacija sa inženjerskimuredom, da “zgrade  gradske ekonomije na Paliću ni na jedan načinnisu podesne za održavanje verskih obreda.”

Crkvene općine,  i  rimokatolička  i  pravoslavna,  od  polovice tridesetih godina,  želeći  da  osiguraju  preduslove za bolju vjersku potporu  svojim vjernicima, intenzivnije nastavljaju da vode prepisku sa nadležnim vlastima u cilju izgradnje svojih bogomolja na Paliću.

To možemo pratiti na osnovu podataka iz arhivskog predmeta pod oznakom IV 6402/1940, koji sadrži spise od 1934. do 1940. godine, vezane upravo za pitanja rješavanja zahteva za dodijelu placeva na kojima bi se gradile crkve na Paliću.[13]

Lokacije crkava na Mamužićevoj aleji, po planu ing. Dragutina Molcera

Iz prepiske crkvenih i gradskih vlasti, koja traje od 1934. do 1940. godine[14],  dobijamo i dobar opis vjerskih (ne)prilika rimokatolika na Paliću.  Svibnja 1934. piše  Bačka duhovna oblast Gradskom senatu: „Kupalište Palić sa Malom Tompom leži udaljeno od grada  na 8-9 km.  Tamošnji vjernici dosada nisu  imali  načina, kako  da udovolje svojim vjerskim potrebama[15]. Sada se poslužuju uz kapelice, koja  je privatno  vlasništvo jedne obitelji. Ova duhovna oblast  ima u  svom programu da sagradi i na Paliću crkvu i željela bi da joj se već  sada osigura dolično mjesto, gdje bi se mogla  i ljepša crkva  podignuti, pošto u ovo  kupalište ljeti dolaze mnogi  od strane publike.  Zato potpisani moli, da se za crkvu namijeni i crkvi pokloni mjesto  na pijaci[16] oko jednog lanca površine, pa da bi se vremenom moglo oko crkve i malo parka urediti.“ U potpisu stoji –  biskup Budanović.[17] Priložen je i situacioni nacrt, sa ucrtanim tlocrtom objekta i okolice crkve, na samom ulazu u Mamužićevu aleju. Jasno se vidi da je to rješenje predviđalo zauzimanje jednog prostora širine čak 52 metra.  No, pozitivnog odgovora gradskih vlasti nije bilo. Stručno tijelo – Građevinski odbor, donio je svoje rješenje u kome stoji da za smješatanje crkve u obzir dolaze lokacije u Mamužićevoj aleji br. 1 i 2, ugao Splitske aleje i postojeće tržnice, i sama Mažićeva aleja “ali se kod toga mora strogo voditi računa da se crkva mora smestiti u srszmernoj udaljenosti od Horgoškog puta kako se ne bi narušio monumentalni utisak same aleje. U ovom slučaju, mora i crkva sama biti monumentalna u morala bi se prilagoditi arhitekturi okolone kako se ne bi narušila lepota aleje”.[18] U skladu sa tim, i na redovnoj sednici gradskog predstavništva 18.5. 1934. samo je doneta odluka da se ta molba uzme u obzir prigodom izrade regulacionog plana za kupalište Palić.

Da su se promjene zbivale vrlo teško, svjedoči i drugi dopis  Rimokatoličke Crkvene Općine Palić, od 29.2.1936. „Stanovništvo kupatila Palić,  koje  se  nalazi  na  teritoriji  grada Subotice, posle rata se neprijestano  povećava.  Ovo  povećanje  može  se objasniti zbog blizine grada, jeftinih stanova, kao  i  zbog  pogodnih prevoznih sredstava. Danas na Paliću stanuje od prilike 7000 duša /sa stanovništvom Radanovca, Hajdukova, delom Stare Torine tzv. Bibichtat/, od  kojih  je  većina  činovništvo, pa  penzioneri,  mali   posednici, nadničari i pudari. Gradski senat je još pre 40 godina prilikom razmera Palića uzeo u plan i odlučio o podizanju  rim.kat.crkve, s obzirom  da je većina stanovništva rim.kat. veroispovesti. Međuvremeni rat je okrenuo pažnju Grada Subotice od podizanja crkve. A pre 40 godina građena od strane familije Sep, kapelica, nije bila, a niti je sada sposobna da udovolji duhovnom vaspitanju stanovništva Palića. Ova kapelica je premala, i  u nju može da stane 40 – 50 ljudi.“   Dalje se nastavlja da je biskup Budanović postavio vikarijat i imenovao stalnog vikara, da je odredio da se služi svakodnevna služba u kapelici Sep.

Nešto se ipak poboljšavalo u pogledu riješavanja prostornih problema palićkih vjernika, o tome govori  trag iz dopisa Rimokatoličke Crkvene Općine Palić, od 29.2.1936, u kome stoji da je “grad Subotica 24.11.1935. usupio rim. kat. crkvenoj opštini na privremenu upotrebu zgradu poljoprivredne škole, s tim, da se mogu izvršiti preinake na trošak crkvene opštine. Dobivena privremena zgrada u koju stane oko 700 ljudi, pokazale se mala, niska i nije sposobna da udovolji zahtevima u pogledu duhovnog vaspitanja rim. kat. stanovništva.”[19]

I Srpska Pravoslavna  crkvena  opština Subotica, u nekoliko navrata,  1936.  i 1937.  godine,  obraćala  se  Gradu  ali i višim instancama vlasti, ministrima i banu,  zahtijevajući  isti tretman  za pravoslavne vjernike, odnosno mogućnost započinjanja izgradnje  crkve i za njihove vjernike.[20]

„Na koloniji  Hajdukovo  dobili  smo od Komisije  za  likvidaciju agrarne reforme 38 jutara za verske potrebe. Tamo  su iz nacionalnih interesa   naseljeni  dobrovoljci, kolonisti  i  optanti. Oni su nastanjeni na lošem, peskovitom zemljištu IV i V klase. Siromašni su i ne  mogu dolaziti  u grad  na bogosluženje, a njima  bi najpotrebnija bila verska uteha.“[21] U  drugoj  molbi  navode  da  na  Hajdukovu, Masrikovu i u okolini Palića ima 172 pravoslavna doma sa oko 860 duša.[22]  „Naši naseljenici se zbog nemanja crkve i  stalnog  sveštenika osećaju ostavljeni u veri, pa zbog svega toga pitanje zidanja pravosl. crkve tamošnjim naseljenicima je vrlo aktuelno postalo, jer koliko god je potrebno njihovo materijalno osiguranje, toliko je potrebno zidanje crkve, da ne bi zastranili ovako napušteni i bedni,  i  da  se  ne  bi ogrešili o svoje moralne i nacionalne principe, radi  kojih  su  ovamo upravo dovedeni.“ Molbom ministru poljoprivrede- Svetozaru Stankoviću, obraća  se  Srpska pravoslavna opština radi dodele materijalne pomoći za podizanje crkve na Paliću. Ona je  naišla na razumjevanje, pa je za te svrhe dobijena suma od 100 000 dinara. Po predračunima, za izgradnju je bilo neophodno 350 000  dinara. I od gradskih  vlasti  je zatražena novčana pomoć i besplatna dodijela odgovarajućeg zemljišta. Intervenicija kod v.d. bana Dunavske banovine Svetislava Rajića, trebala je samo da ubrza i  pomogne  rešavanje  tih zahteva.  U  tom dopisu iznesene su i optužbe na račun gradskih vlasti:“Ovom prilikom svraćamo vam pažnju  i na  činjenicu,  da  ovdašnje Gradsko poglavarstvo neće  da  izađe u susret  molbama  ove  crkvene opštine i da se otuda vidi njegova animoznost prema srpskim stvarima.“[23] Kao ilustarciju navode da Grad nije uzeo u postupak njihovu molbu  za dodelu 100 000 dinara za zidanje crkve na  Paliću, da  nije udovoljio zahtjevima za radove na centralnom palićkom groblju; u  vezi podizanja ograde i mrtvačnice za pravoslavne, da je Crnojevićeva ulica,  koja vodi do pravoslavnog groblja u Subotici, u   izuzetno  lošem  stanju,  da  ni  nakon njihove molbe nije popravljena.  Potpisan  je potpredsjednik   crkvene općine Aleksandar Ristić.

Molba, 1934.

Šta je sve uradio Grad povodom tih zahtijeva? Vrlo malo. Pravdajaći se nedostatkom urbanističke regulative, isticao je da u datom trenutku nema mogućnosti za djelovanje u tom pravcu. To zaista i nije bilo daleko od istine. Tehnički gledano,  jasno da je preduvjet za rješavanje pitanja  izgradnje crkvi na Paliću, bilo i donošenje novog regulacionog  plana Subotice i Palića, uz čitav niz drugih stvari – reviziju katastarskih planova (koja je upravo tek tada započinjala), donošenje generalnog preglednog regulacionog  plana,  pa detaljnih planova.  Samo po sebi to govori i o tromosti i slabosti upravljačkog  vrha gradskih struktura vlasti. Ostale su samo mogućnosti djelovanja date postojećim okvirima. Takvo je bilo i ustupanje objekta na gradskoj ekonomiji, nakon intervencija kod viših organa vlasti u Novom Sadu.  Njihovo učestalo i oštro interesiranje za uzroke zastoja molbi Pravoslavne crkvene opštine,  rezultiralo  je  i pronađenim rješenjem. „Grad je ipak uvideo, da je na Paliću potrebna bogomolja  i  za katolike i za pravoslavne, pa je i jednima i drugima privremeno ustupio prostorije u zgradama gradske ekonomije.“ Odlukom gradske skupštine na sednici 24.9.1935. godine  ustupljena je  na privremenu upotrebu zgrada poljoprivredne škole. ( Na dijelu placa  gdje se ona nalazila danas je palićka osnovna škola.)

Na optužbe od strane Srpske pravoslavne opštine je  odgovoreno[24] da je Gradsko poglavarstvo jednako postupalo prema svim vjeroispovestima i „…da  kategorički  odbija  od  sebe  tvrdnju  srp. pravoslavne  crkvene  opštine  da  je  grad  animozan  prema   srpskim stvarima. Što se tiče subvencije od 100 000 dinara, ovo  nije rešeno iz finansijskih razloga, jer grad nije bio u stanju  da  votira veću svotu u ime subvencija, pošto dobivamo  uputstva  da  se  nikakvo novo opterećenje građanstva ne sme prijedviđati.“ Za groblje na  Paliću, za koje je Grad 1935. godine ustupio 7  jutara, i razdelio  ga  na parcele za katolike, pravoslavne i  druge  vjeroispovesti, ističe se da  je izgrađena živa ograda od 200 metara, da su u katoličkom  dijelu groblja izgrađene 4 grobnice i preko 70 grobova, a u  pravoslavno samo jedan grob, kao i u protestanstkom. „Kad se bude gradila mrtvačnica,  ona  će biti zajednička  za  mrtve  svih  konfesija,  a grad  neće   graditi mrtvačnice pravoslavnim napose, pošto je i samo groblje zajedničko.“ Za Crnojevićevu ulicu se naglašava da je utrošeno već 10 000 dinara za njenu  popravku kolovoza[25], a predviđeni su i dalji  radovi  prijema finansijskim mogućnostima.

iz Zapisnika Gradskog Poglavarstva, 1940.

   Grad, optrećen finansijkim problemima, za palićane u tom trenutku nije  mogao više da učini. Ostao je samo plan gradskih vlasti, da bi  kao  jedino pravilno i estetsko rešenje za smeštaj rimokatoličke i  pravoslavne crkve bilo „…kad bi se desno i levo od  Mamužićeve aleje otkupilo nekoliko privatnih parcela pa bi  se  izgrađivao  jedan veliki trg. U skladnom  rešenju tog  trga  na  jednoj  bi  se  strani postavila rim.kat. a na drugoj pravoslavna  crkva  a  između  njih  bi došla pijaca.“[26]  Ta zamisao, o uporedom rješavanju prostorno smještajnih problema crkava obiju konfesija, postavljanju dvije crkve na ulazu u Maumžić aleju, zadržale sa sve do 1940. godine, o čemu svjedoči zapisnik sastavljen 17.02.1940. “na licu mjesta na Paliću”.  Prisutni su bili gradski savjetnik dr. Evetović Matija, šet tehničkog odjela inž. Kosta Petrović, izaslanici gradskog vijeća: dr. Radivoj Miladinović, dr. Kalman Hofman, Jovan Kapor i Nikola Mandić, te od strane zainteresiranih crkvenih vlasti: velečasni Vionce Kovač i Cvetko Rakić.

Tako je  čitavaom međuratnom  periodu  Palić ostao bez  novih božijih hramova. Bez  odgovarajuće  političke  i  materijalne  potpore  u  tom historijskom periodu, nijedna Crkva nije mogla  da  ostvari  svoje planove. A koliko važnosti  pitanju  proširivanja  utjecaja  Crkve,  pa time i gradnji novih vjerskih objekata, pridaje sam biskup Budanović, svjedoči njegova molba za dodelu mjesta za gradnju crkve na Kalvariji. „Na periferiji grada se obično naseljava siromaški stalež, i  med siromasima se šire razne sekte: Nazarenci, Adventiste, Subotiste, Komunisti i drugi razorni elementi neprijatelji  sadašnjeg poretka.“[27]

Nadolazeći ratni vihor koji će uskoro zahvatiti i ove krajeve, doneće i slom tadašnjeg poretka. A novi, koji se uspostavlja s krajem rata, pokazaće se mnogo većim kočničarem podizanja novih crkvenih objekata, sviju religija, no troma i birokratizirana predratna vlast.

U Subotici, 18.03.2008.                                              Stevan Mačković

---

[1] Površina koju administrativno obuhvata grad, nije se bitno mijenjala od 1779. godine, kada  je Marija Terezija privilegijom Subotici dodjelila novi status. Od te  godine Subotica se nalazi u statusu Slobodnog kraljevskog grada (Szabad királyi város Mária Theresiopolis). Subotica će, zadržati taj naziv mada ne i realni status, sve do 1934. godine, kada se proglašava opština Subotica. Već od 1918. godine, u  novim državno pravnim  i  političkim  okolnostima, položaj i ime – Slobodni kraljevski grad će  biti  sasvim formalnog karaktera.

[2] Historijski arhiv Subotica (dalje HAS), F:47. I   8/1921. U dopisu Direkcije državne statistike sa molbom da se ispuni obrazac Spisak naseljenih mesta dat je odgovor da pod upravu Slobodnog kraljevskog grada Subotice spadaju i okolna naseljena mjesta: Ludaš, Istočne ugarnice, Zapadne ugarnice, Tavankut, Šandor, Kelebija, Tompa, Šebešić, Žednik, Verušić, Zobnatica, Pavlovac, Đurđin, Radanovac, Palić, Majšanski vinogradi, Bajski vinogradi, Halaški vinogradi, Segedinski vinogradi, Bucka  vinogradi.

[3] HAS, F:275.50. Kosta Petrović u svom delu Subotica i kupalište Palić (1928.) daje  podatke o 6 818 pravoslavnih, 89 142 rimokatolika, itd.

[4] I druge priznate vjeroispovjesti su imale mjesta gdje su održavale svoje obrede. Za reformate se hram nalazio na Zrinskom trgu 24, za muslimane je to 1939. godine bila mitnica na Majšanskom putu, za starokatolike od 1932. godine, zgrada na uglu Zmaj Jovine i Ivan Antunovića. Čak su i nazareni, kojima je djelovanje zabranjeno 1926. imali dvije bogomolje.

[5] Lazar Francišković, Subotička zvona, Rukovet, 1-2-3-4, Subotica 1999, st.37-52.

[6] HAS, F:275.12. Zbirka projekata

[7] Na  zemljištu, tzv „žitnom trgu“, dobijenom  kao  poklon od grada, 1931. godine  je  započela  izgradnja  nove  crkve. Građena  je sredstvima iz zadužbine Mamužić.

[8] Novoizgrađene rimokatoličke crkve bile su  u:  Bačkim Vinogradima (1926.), Malim Pijacama (1927.),  Maloj Bosni (1931.)  Đurđinu (1935.), Hajdukovu (1936.) i Kelebiji  (1936/37.).  Zanimljiva  je crkva  u  Bikovu,  koja  je sagrađena  1921. godine, ali od  nestandardnog materijala za takvu vrstu objekata – od zemlje, naboja.

[9] Kosta Petrović, Subotica i kupalište Palić, Subotica 1928, st.XIX.  Po podacima popisa iz 1941. godine, broj stanovnika Palićkih ugarnica je – 720 a Palić banje – 1770. Szabadka Palicsfürdő útmutatója, Szabadka 1943, st. 21.

[10] Izgradila  ju  je 1896. godine, obitelj Sep (Szép).

[11] Kosta Petrović, nav. djelo, st. 37.

[12] Molba 03.03.1924. godine Gradskom Senatu za dobijanje dvorane za bogosluženje. HAS, F:47. II 29/1924

[13] HAS, F:47.IV 6402/1940. Pored molbi dvaju konfesija, tom predmetu su pripojene i zajednički rješavane i molbe Saveza skauta za dodjelu mjesta za logorovanje i obuku, kao i Sreskog odbora Crvenog križa koji je na Paliću želio izgraditi oporavilište za djecu.

[14] Isto. U predmetu  se  nalazi  prepiska  rimokatiličke i pravoslavne Crkve sa nadležnim vlastima, oko pitanja  ustupanja  parcela i mogućnosti  za podizanje dvije crkve.

[15] U okolini Palića, postojala je samo jedna crkva – u Staroj Torini /danas je to Šupljak/, posvećena Sv. Katarini, izgrađena još 1824. godine.

[16] Stara lokacija tržnica je bila između Velikog parka i Splitske aleje.

[17] HAS, F:47.IV 6402/1940.Dopis je datiran 17.5.1934.  godine.

[18] isto

[19] Isto.

[20] HAS, F:47.6402/1940. Srpska pravoslavna crkvena opština se  obratila gradskim vlastima 7.3.1936. godine, sa molbom za  dodjelu parcele.

[21] isto

[22] Iznešeni su podaci da u  Hajdukovu ima 112 domova sa  429 pravoslavnih duša, na Masarikovu – 30 domova a oko Palića isto toliko.

[23] Pišući banu, 4.5.1937. godine, moli  se njegova  intervencija. „Pa kako Gradsko poglavarstvo još  nikako ne rešava podnete molbe ove crkvene opštine, to  Vas  Gospodine  Bane učtivo  molimo  da  kod ovdašnjeg  poglavarstva  svojom  vlašću  i  autoritetom   poraditi izvolite, da nam se u svrhu zidanja crkve na Paliću dade besplatno zemljište.“ Srpska pravoslavna crkvena opština  br. 249/1937. HAS, F:47. IV 6402/1940.

[24] Dopis Kraljevskoj banskoj upravi,  sa odgovorom na optužbe, rujna 1937. godine, potpisao je gradonačelnik inž.  Ivković Ivandekić Ivan.  Subotica (26.05.1882. – 6.11.1968.).  Diplomu geodetskog inženjera je stekao u Budimpešti. Politički  angažiran, prvo u oporbenoj Hrvatskoj seljačkoj stranci a zatim u partijama na vlasti; Jugoslavenskoj radikalnoj zajednici i Jugoslavenskoj nacionalnoj stranci. Od 1933. do 1938. godine bio je na položaju gradonačelnika, odnosno predsjednika opštine. Time je, taj položaj,  uspeo  da  zadrži  najduže  od  svih  gradonačelnika u periodu  1918-1941. Svi gradski funkcioneri su bili  postavljani  od  strane  centralne vlasti, sem 1927. godine, kada su održani prvi i  jedini  lokalni izbori za gradske predstavnike.

[25] Poslovi su povjereni firmi „Paragovo“ iz Novog  Sada.  Utrošeno  je 114 kubnih metara tucanika.

[26] isto. Predmet V 4896/1936

[27] Iz prepiske biskupa Budanovića 1929. godine sa gradskim vlastima, povodom planova za gradnju crkve na žitnom trgu. IAS, F:47.IV  2913/1936