O ratnim stradanjima porodice Varga 1941-1944.
Žrtve
U ratnom periodu od aprila 1941. do oktobra 1944. životi subotičana, običnih ljudi, bili su izloženi nizu opasnosti. Zahuktala ratna mašinerija nije poštedela Kraljevinu Jugoslaviju, pa tako ni Suboticu. U krvavom sukobu dvaju ideologija, dva bloka država, žrtve su bile milionske. Ginuli su vojnici ali ne samo oni. Civili širom sveta su bili životno ugroženi isto kao i uniformisana lica, vojnici, policajci, itd. Takva je bila situacija i u Subotici. Žrtve sa ovog područja se mogu razvrstati u nekoliko velikih kategorija, prema načinu i okolnostima stradanja.
Tako u talasu puškaranja i ubistava koji se dešava sa ulaskom mađarskih trupa na teritoriju Bačke, strada veći broj civila, kako muškaraca tako i žena. Neki su se našli na putu vojnicima te slučajno bili ubijeni, dok su neki drugi, iz redova Srba kolonista bili označavani kao opasnost za “oslobodioce” te ciljano likvidirani. Polovinom oktobra žrtava je bilo naravno i među drugim nacionalnostima, tako su stradali na pr. i Luka Sedlak, Hrvat, zidar iz Kraljevog Brega, ubijen 14. aprila 1941.[1], kao i Albe Vidaković, Hrvat, šofer koji je stanovao na Paliću.[2]
Sa uspostavom okupatorskog vojnog režima počele su da se nižu i sudske smrtne presude a na udaru su se našli mahom komunisti i Jevreji.[3]
Bilo je i subotičana koji su se po izbijanju rata našli mobilizovani u jugoslovenskoj kraljevskoj vojsci, te su stradali na raznim lokacijama gde se ona nalazila, odnosno povlačila. Tako je na pr. u tokom aprila u Rumi poginuo Stipan Nimčević, Hrvat, zemljoradnik[4]; a u istom periodu u Šibeniku narednik Blaško Perčić[5], Hrvat. O pogibiji Ćakić Blaška saznajemo da je: mobilisan u vojsku stare Jugoslavije, pa je kod Batine u Baranji na dan 13. aprila 1941. prilikom nemačkog bombardovanja iz aeroplana ranjen u vrat i od tog doba se više nikad nije javio.[6] Smrtnih ishoda bilo je i u slučajevima kada su lica internirana, ili slana na prinudni rad.[7] Muška populacija subotičana podlegala je vojnoj obavezi te su neka godišta bila prinuđena da obuku uniforme i bore se, krvare i ginu, na strani fašista. Tako je kao honved u Karpatima 16. oktobra 1944. stradao Mihajlo Tikvicki, od oca Gabora, zemljoradnik sa Hajdukova, mobilizovan jula 1944.[8]
Žrtava među populacijom subotičana bilo je i u bombardovanjima. Sama Subotica je bila bombardovana u nekoliko navrata[9], a ima slučajava su subotičani stradali i na drugim mestima u takvim napadima.[10]
I na kraju, bilo je žrtava na strani pripadnika partizanskog pokreta. Razumljivo da taj broj raste s kraja 1944. i u 1945. godini kada se vrši opšta mobilizacija.[11]
U periodu od oktobra 1944. nastaje novi talas stradanja, koji nosi karakteristike osvete pobednika prema poraženima, u prvom redu Nemcima i Mađarima.
Po podacima iz literature[12] o celokupnim žrtvama sa područja subotičke opštine, poimence je nabrojano 7032 lica.
Porodica Varga
Jedna od mnogih porodica koje su ostale bez svojih najmilijih je bila i porodica Janoša Varge ( Varga János). No, posebnost njihovih žrtvi je u tome što je jedan sin, kao civil, poginuo prilikom ulaska mađarskih trupa u Suboticu, drugi kao kolateralna šteta u toku oslobađanja Subotice, dok su dva sina likvidirana bez suđenja nakon oslobođenja grada od partizanskih snaga. Sličnih drugih slučajeva poput ovoga, da je jedna porodica imala tako raznorodnih žrtvava, gotovo da nije bilo.
Janoš je bio nadničar po zanimanju. Rođen je 1876. godine u Subotici i živeo je u Radanovcu na broju 215. Supruga mu je bila Janja[13] rođena Lovaš (r. 1879.). U cilju sređivanja imovinskih prilika u porodici – nasleđivanja, Varge podnose 9.4.1957. godine Sreskom sudu u Subotici četiri posebna predloga da se njihova deca, odnosno muževi, proglase umrlim. Mada su ti sudski predmeti zavedeni po redosledu pristizanja, ovom prilikom će se pratiti hronologija samih događanja, tj. stradanja.
Prvi je poginuo Marton/Martin Varga – 12. aprila 1941. godine. Ulazak mađarskih trupa[14] na teritoriju Subotice iz pravca Horgoša, koji je pratio vrlo slab vojni otpor, ipak je bio je praćen krvoprolićima. Stradali su većinom civili.[15] Žrtava je bilo posebno mnogo u Hajdukovu, među Srbima kolonistima. Oni su od strane potkazivača bili optuženi da su naoružani četnici.[16]
Civilne žrtve pored Gradske kuće, april 1941.
General Mercel Štom pored streljanih žrtava (Gradska kuća april 1941.)
Sudu je predmet[17] podneo Martonov otac Janoš Varga. U njemu stoji: “Moj sin Varga Marton[18] rođen je 14.12.1913. g. u Subotici – Radovac br. 85. od oca Janoša i mati Agneze Lovaš. Dana 12.4.1941. g. on je sa svojom nevenčanom suprugom Flejšman Marijom išao na Palić i slučajno upao u borbu koja se vodila između jugoslovenske vojske i mađarske vojske i oni su se na kratko vreme sakrili u jendek. On se slučajno podigao i u tom momentu jedan metak ga je pogodio u srce i on je odmah mrtav pao. Svedoci su potvrdili takav iskaz. Izjavu je dala i Martonova nevenčana supruga Marija Jombić rođena Flajšman. “Varga Marton bio je moj vanbračni muž. 12. aprila 1941. godine išla sam sa njim zajedno na Palić u posetu kod moje majke. Slučajno smo upali u borbu koja se vodila između jugoslovenske i mađarske vojske i jedan kuršum pogodio je Martona u grudni koš i na licu mesta on je pao mrtav. Sahranili smog a idućeg dana 13. aprila u nedelju.
Umrlica Varga Martina
Kao druga žrtva u porodici poginuo je Geza Varga. Ubijen je 10. oktobra 1944. Subotica je oslobođena sedam meseci pre kraja rata. U skladu s razvojem na frontu, napredovanjem Crvene armije iz Banata u Bačku, okupacione snage zajedno sa delom činovništva u gradu se od početka oktobra 1944. godine pripremaju za evakuisanje i povlačenje. Jedinice Crvene armije stigle su pred Suboticu 8. oktobra u 6 popodne i zaposele sve prilazne puteve. U jednoj kući, na kraju Malog Bajmoka, Rusi su smestili svoj štab. Sutradan 9. oktobra, do njih su stigli pripadnici subotičkog partizanskog odreda predvođeni komadantom Jovanom Mikićem – Spartakom. Glavnina okupacionih snaga napušta vozom Suboticu, a partizani i crvenoarmejci kreću da zauzmu upravo glavnu železničku stanicu. O samom činu napada na nju, malu ilustraciju koja baca drugačije svetlo na revolucionarno romantičarski pogled koji je dominirao pedesetak godina, daju iskazi svedočanstva neposrednih učesnika koji su u tim trenutcima bili u prostorijama stanice.[19]
I ovom prilikom predmet je sudu podneo otac poginulog – Janoš.[20]Iz njega saznajemo da je Geza bio rođen 13.1.1922. godine. Stanovao je isto u Radanovcu na broju 85. Po zanimanju je bio železnički radnik – manevrista. Ne znamo detalje kako je preživljavao ratne godine, ali se može pretpostaviti da ih je proveo u službi na železnici. U trenutcima napada partizanskog odreda na železničku stanicu i oslobađanja Subotice, 10. oktobra 1944, Geza je bio na dužnosti. Nalazio se “…u prostoriji Željezničke stanice gde se raspoređuje manevar. U istoj sobi bilo je i mađarskih i nemačkih vojnika. Uveče su partizani napali stanicu i došlo je do žestoke pucnjave. Od nas koji smo bili zabijeni u toj prostoriji, ranjeno je više lica, a nekoliko njih je poginulo. Varga Geza se nalazio neposredno pored mene oko 2. metra udaljen. Video sam kada ga je pogodio jedan metak i kada se srušio.Ne sećam se u koji deo tela je ranjen, ali znam da je ležao u velikoj lokvi krvi i nije davao više nikakve znake života. Borba je trajala još otprilike čitav sat. A tom prilikom sam ranjen i ja. Kasnije su me odveli zajedno sa ostalima, a Geza i još neki leševi su ostali u toj prostoriji, tako da ne znam šta se kasnije s njim desilo. Dodajem još da smo u velikoj gužvi gazili preko tela Geze, ali više nije dao nikakve znake života.Više ga nisam video.“[21] Vanparnični postupak je išao svojim tokom, objavljen je oglas u Službenom listu FNRJ br 27, od 26.6.1957. godine, a rešenje o proglašenju umrilim donešeno je oktobra iste godine.[22]
Oslobodioci su uspešno zauzeli stanicu. Bilo je poginulih i na njihovoj strani; Jovan Mikić – Spartak, Tivadar Felegi i četiri crvenoarmejca.
Jovan Mikić Spartak
No, već toga dana bilo je i drugih žrtava među civilima. Tako je na pr. slučajno pogođena Katica Letić[23], a bilo je žrtava čak i među bolesnicima iz Bolnice, ubijen je pacijent Bolnice koji je toga dana u donjem vešu pobegao sa lečenja na živčanom odeljenju.[24]
Sa oslobađanjem Subotice završena je samo jedna etapa rata na ovim prostorima. Sam završetak ratnih sukoba je bio još daleko. I na ovom području ratni pobednici demonstriraće dalje snagu svoga oružja, ali ovoga puta samo na zatečenim civilima.
Narodnooslobodilački odbor (NOO) u Subotici kao karakterističan revolucionarni organ narodne vlasti, formiran je još pre promene vlasti i delovao je prvo u ilegali. Već prvoga dana po oslobođenju 11.11.1944. godine u svečanoj većnici Gradske kuće održana je njegova sednica. Tom prilikom je na mesto gradonačelnika izabran Lajčo Jaramazović, koji će od 20. oktobra nastaviti da vodi to telo ali kao predsednik NOO Subotica. Ubrzo će ovaj civilni organ vlasti pasti u drugi plan i zadržati samo savetodavnu ulogu odnosno izvršavati naredbe i uputstva vojnih organa. Jugoslovensko vojno i političko vođstvo, među kojima i vojvođanski komunisti, sudili su tako da su novi organi vlasti u novoosvojenim, mnogonacionalnim regijama Vojvodine preslabi, zato su predložili uvođenje vojne uprave na teritoriji Bačke, Banata i Baranje (uredbu je vrhovni komandant Josip Broz Tito potpisao 17. oktobra 1944.), što je bez sumnje značilo militarizaciju vlasti. Tako je došlo do formiranja Vojne uprave na teritoriji Banata, Bačke i Baranje, koja je ukinuta 27. januara 1945. godine, s tim da je naredba stupila na snagu tek 15. februara 1945. godine.
Parada oslobodilaca, oktobar 1944.
Na čelo Vojne uprave je bio postavljen general-major Ivan Rukavina, koji je direktno bio odgovoran Vrhovnom komandantu, maršalu Titu. Vojna oblast za Bačku i Baranju bila je podeljena na pet komandi područja, jednu je činila teritorija sreza Subotice sa okolnim naseljima. Ona se delila na Komande mesta, Subotice, Bačke Topole i Sente. Sve mesne oružane straže od tada su nosile naziv Narodne straže i nastavile da deluju u okvirima Vojne uprave i pod njenom komandom.
Slobodna Bačka, 16.10.1944.
Na čelu Komande gradske narodne straže Subotica nalazio se Lajčo Klajn[25].
Tako i u Subotici u ruke Vojne uprave prelazi sva izvršna i sudska vlast.
Oslobodioci
Sudsko telo koje pokrivalo ovu teritoriju bio je Vojni sud vojne oblasti za Vojvodinu JA (Jugoslovenska Armija), za komandu subotičkog područja. U njegovom veću sudili su kapetan Jovan Njaradi ili Mladen Batak, kao predsedavajući te borci Branko Ostojić i Rade Drakulić dok je sudski islednik bio Uroš Župunski.
Kao i u drugim evropskim državama, ovde je, zbog nedela izvršenih u toku rata, javno kolektivno izrečena krivica Nemaca, dok su Mađari u zvaničnim govorima dobili od ovog blažu ocenu (svi Mađari nisu mogli odgovarati za Salašijeva i Hortijeva dela), iako je prvih meseci dominiralo mišljenje o neophodnosti odmazde prema Mađarima, i to u duhu sentence Za sve ćemo vam naplatiti, kao i mišljenje o njihovoj kolektivnoj odgovornosti. [26]
U istoriji Mađara Delvideka najtragičnija su bila bezrazložna pogubljenja izvršena nakon promene imperije, masovna ubistva i “još hladniji dani”[27], nakon kojih nije sledila zvanična istraga nego višedecenijska, politički naređena ćutnja. Istoriografija ovog pitanja je veoma interesantna, jer ono predstavlja tipičan primer za to na koji način jedna vlast eufemizira svoja zlodela. [28]
Cilj odmazde koje je dovela do masovnih komunističkih zločina bilo je uništavanje svih mogućih i potencijalnih neprijatelja u poslednjoj fazi rata, istiskavanje političkih protivnika iz vlasti, odnosno učvršćivanje novih, slabih državnih organa psihologijom straha.
U tom periodu vršena su pojedinačna i grupna smaknuća, dolazilo je do smrti u koncentracionim (radnim) logorima od bolesti i od izgladnjivanja, deportacije, mučenja, odvođenja na prisilni rad i drugih oblika masovnoga fizičkog i psihičkog terora; bilo je progona na etničkoj i verskoj osnovi.
Represija uključuje smaknuća, zatvorske kazne, proterivanja, oduzimanje imovine, zabranu političkog delovanja i društvenu marginalizaciju razoružanog neprijatelja te političkih protivnika. Imala je nekoliko bitnih uzroka koji se međusobno isprepliću: pobedu u ratu, izgradnju i obranu države i nacije te socijalističku revoluciju. Drugim rečima, pobedonsni rezultat u ratu je bio glavni uzrok odmazde i osvete ratnih pobednika.
partizani s ruskim vojnikom na subotičkom trgu, oktobra 1944.
Od partizanskih snaga, u prvim danima nakon olobođenja stradao je Ferenc Varga. Taj predmet podnela je Ana Varga (r. Magda) sa adresom Radanovac br. 244 za svoga pokojnog muža Ferenca Vargu.[29] I Ferenc je bio sin Janoša i Janje, rođen 31.12.1904. godine. Ana je bila u braku sa njim od 1928. godine. Predlažući da se saslušaju svedoci, Ana je tvrdila joj je muž “…u oktobru 1944. g. odveden od strane nepoznatih lica i da se do sada nije vratio…”[30] Prvi svedok Karolj Tukarči stanovnik Radanovca br. 237 dao je izjavu. “Varga Ferenca sam dobro poznavao, pošto je stanovao u mojoj blizini. 30. oktobra 1944. godine partizani su ga odveli. Ja to nisam video, ali sam odmah idućeg dana čuo od suseda. Ne znam kuda je odvden ali znam da se više nije vratio, niti se javljao.” Stanovnik Radanovca br. 219, Ištvan Lovaš bio je drugi svedok. “Varga Ferenca sam dobro poznavao. Stanovao je u istoj ulici. Video sam ga 30-tog oktobra 1944. Kada su ga odveli partizani sa drugim ljudima u nepoznatom pravcu. Više se nije vratio.” Kao i u sličnim slučajevima postupak je zahtevao da se objavi oglas u Službenom listu FNRJ, te je nakon isteka roka od tri meseca donseno rešenje o proglašenju umrlim Ferenca Varge, a kao “dan koji nije preživio, ustanovljava se 16.5.1946. godine. donešeno je oktobra iste godine.”
Četvrta žrtva u toj porodici bio je Antun (Antal) Varga. Četvrti predlog[31] Sreskom sudu za proglašenje umrlim, podnela je Jelisaveta Varga. Ona traži da se njen muž Antun Varga proglasi umrlim. Antun, sin Janoša i Janje (Agneze) rođen je 3.6.1907. godine. “Ja sam sa njim stupila u brak 1931. g. i živeli smo u braku sve do oktobra 1944 g. kada je moj muž bio odveden od strane nepoznatih lica i od tada se nije vratio”[32] Po pozivu Suda svedočili su Ištvan Fogaš i Antun Baucki. Oba svedoka potvrdila su da je Antun oktobra meseca odnešen od strane partizanskih uniformisanih lica. I u ovom slučaju donešeno je rešenje i Antun je proglašen umrlim.[33]
Mada je bilo uobičajeno da se u evidencijama likvidirana lica označavaju sa “ratni zličinci”[34] za šta su konkretno sumnjičeni Ferenc i Antun, nemamo saznanja. Poznato je samo da su ubijeni.
O stradanjima civila u Vojvodini u periodu nakon oslobođenja i ulaska partizanskih i ruskih vojnih jedinica pisano je relativno mnogo. Ogromna većina te literature je na mađarskom jeziku i obrađuje u prvom redu mađarske žrtve.[35] Najčešće je u fokusu bilo pitanje utvrđivanja ukupnog broja žrtava na široj teritoriji, Vojvodine, Bačke ili pojedinih naselja. Tako je i u većini, problematika subotičkih žrtava u njima obrađivana u sklopu širih sagledavanja.
U zadnjem periodu sazrevala je i povoljnija politička i društvena klima koja je nakon pola stoleća dozvoljavala da se te tamne stranice povesti istražuju i učine dostupnim široj javnosti. O snaženju takvih političkih stremljenja svedoče i akti izvršnih vlasti usmerenih u tom pravcu. Tako je 2001. godine Skupština Autonomne pokrajine Vojvodine formirala Anketni odbor za istraživanje istine o događajima u Vojvodini od 1941. do 1945. kome je za cilj postavljeno stvaranje popisa stradalih. Slično tome, 2009. godine Vlada Republike Srbije donela je odluku o osnivanju Državne komisije za pronalaženje i obeležavanje svih tajnih grobnica u kojima se nalaze posmrtni ostaci streljanih posle oslobođenja 1944. Posebno se svojim aktivnostima i rezultatima značajnom pokazala Međuakademijska komisija za istraživanje žrtava 1941-1948. koja je formirana na inicijativu mađarskih stranaka iz Vojvodine. Ona je istodobno plod dobre saradnje dve države, Srbije i Mađarske koje su odredile u okvirima svojih akademija nauka posebne timove istraživača da se temeljito bave tom temom. Ova Međuakademijska komisija koje je započela s radom 2011, ima svoj zvaničan sajt, internet prezentaciju . U toj bazi podataka trenutno (novembar 2013.) ima 80 723 lica.[36] Podaci o braći Varga nalaze se i u njima.
Ovaj mali prilog pokušava upravo njima kao jednoj od paradigmi ratnih stradanja dati ljudski lik sa imenom i prezimenom, porodicom…
Stevan Mačković, arhivski savetnik
[1] Istorijski arhiv Subotica (dalje IAS), F: F:71.k.35/218. Navođenje pojedinačnih primera stradanja ima za cilj tek da ilustruje tu vrstu, kategoriju pogibije.
[2] IAS, F:176.k.4/11
[3] Po presudi Prekog vojnog suda 18. 11.1941. obešeno je 15 lica, od toga 9 Jevreja. Presuđena je grupa od 24 lica, zbog pripadanja komunističkoj organizaciji, sabotaža i drugih akcija protiv režima. U njoj je bilo 10 Jevreja, 6 Mađara, 6 Hrvata i 2 Srbina.
[4] Arhiv Jugoslavije (dalje AJ), F:179.626 17 1.
[5] IAS,F:71.k.35/24.
[6] Iz molbe Marije Ćakić udate Milodanović da joj se brat proglasi umrlim. IAS, F:278. Sreski sud Subotica, R.821/1957
[7] Na pr. na prinudnom radu u Budimpešti oktobra 1944. stradao je Stipan Tikvicki, od oca Mihajla i mati Etele, rođen 1925, bravar po zanimanju. IAS, F:278. R.52/1964 od 9.9.1964. Kao internirac stradao je na pr. Stipan Vojnić, Hrvat, zemljoradnik, interniran jula 1944. u Šarvar. Kao datum smrti je ubeležen maj 1945. AJ,F:179.625 161 2.
[8] IAS,F:71.k.35/226.
[9] Vidi: Zoran Veljanović, Bombardovanje Subotice 1944. : prilog za istoriju bombardovanja i razaranja Srbije u Drugom svetskom ratu, Subotica, 2010.
[10] U Beogradu tokom napada nemačke avijacije 6. aprila 1941. poginuo je subotičanim, trgovac Gavro Tumbas. IAS,F:71.k.35/195. U bombardovanje Subotice od strane saveznika 18.9.1944. poginula je i Ida Nađ rođena Švarcenberg. IAS,F:69.k.29/1078. U sličnom napadu 18.1.1945. poginula je i Kristina Vojnić Zelić (r. 1860.) domaćica. AJ,F:179.619 65 1. Blaško Nešić je bio žrtva napada savezničke avijacije 4.2.1945. AJ,F:179.622 111. 1. U bombardovanju Budimpešte septembra 1944. stradao je Grgo Orčić. IAS,F:71.k.36/597.
[11] Pored poginulih u borbi s neprijateljima, bilo je i žrtava od nesretnog slučaja i drugog. Tako je nesretnim slučajem poginuo Antun Pinter, stražar Narodne straže od 20. novembra 1944. Stradao je na Kelebiji 17. januara 1945.
IAS,F:176.k.30.Upitnik i F:71.k.35/145.
[12] Mirko Grlica, dr Antal Hegediš, Milan Dubajić, Lazar Merković, Imenik žrtava Drugog svetskog rata na području subotičke opštine, Subotica, 2000. U zadnjem periodu snaži interesovanje za ratne i poratne žrtve. Posebno se svojim aktivnostima i rezultatima značajnom pokazala Međuakademijska komisija za istraživanje žrtava 1941-1948. koja je formirana na inicijativu mađarskih stranaka iz Vojvodine. Ona je istodobno plod dobre saradnje dve države, Srbije i Mađarske koje su odredile u okvirima svojih akademija nauka posebne timove istraživača da se temeljito bave tom temom. Ova Međuakademijska komisija koje je započela s radom 2011. godine, ima svoj zvaničan sajt, internet prezentaciju http://vojvodinakom1941.org.rs/lt/. Tamo su navedena ne samo imena žrtava nego i podaci, datum rođenja, zanimanje itd. svih stradalih ljudi, svih nevinih žrtava bez obzira na nacionalnu pripadnost. U toj bazi podataka za teritoriju Vojvodine trenutno (januara 2014.) ima 80 723 lica. Za grad Suboticu broj je 5 201.
[13] Njeno ime se u nekim spisima javlja i kao Agneza.
[14] http://adattar.vmmi.org/fejezetek/1294/06_a_visszacsatolas_utan.pdf (sa sajta skinuto oktobra 2013.)
[15] Vidi: Prof. dr. Lajčo Klajn, Genocid i kazna. Na severu okupirane Jugoslavije (1941-1945), Novi Sad, 1991, str. 178-180.
[16] Iz svedočenja u kasnijem periodu nekih preživelih učesnika, može se videti da im je zaista i bilo podeljeno oružje – puške. IAS, F:278.1873/1952. Tako je Ilija Cvetković, ratar sa Hajdukova svedočio da su pre dolaska mađarskih trupa dobili puške.
[17] IAS, F:278. R. 396/1957
[18] Marton se u nekim spisima javlja i kao Martin.
[19] Reč je o upravo o postupku sudskog proglašavanja umrlim Geze Varga, radnika na železnici. IAS, F:278 R.
[20] IAS, F:278 Sreski sud Subotica, R. 394/1957
[21] Isto. Izjava svedoka Šandora Rižanjija (38 g.) sa adresom Radanovac br. 194, koji je bio Gezin kolega.
[22] Isto.
[23] Nastradala je Katica Letić. O tom slučaju saznajemo iz prijave koju Socijalnom odeljenju grada Subotice podnosi njen otac Antun (stanovali su u Palmotićevoj 86) u cilju dobijanja pomoći. Dana 10.10.1944. godine prilikom ulaska trupa N.O.V. u Suboticu zajedno sa ruskim partizanskim četama ubili su mi kćerku po imenu Letić Katicu staru 16 godina i to baš kod apoteke Nikolajević na ćošku Zagrebačke ulice, a to iz razloga, što su tamo stajali nemački vojnici, pa se jedan njemački vojnik sakrio iza leđa moje kćerke tako, da ga ruski partizani nisu pogodili, nego moju kćerku.
[24] Reč je bilo o Lovasi (Nesto) Luki rođenom 1899. godine.
[25] Kasnije istaknuti profesor prava i pisac knjiga o genocidu.
[26] http://adattar.vmmi.org/fejezetek/1423/05_jugoslavija_za_vreme_tita.pdf, str. 247
[27] Izraz je u mađarsku istoriografiju i javnu upotrebu ušao nakon objavljivanja romana „Hladni dani“ Tibora Čereša, sa tragičnom snagom. Izraz „hladni dani“ upućuje na masovna ubistva i raciju, kada su streljani Srbi i Jevreji gurani pod led na Dunavu, a izraz „još hladniji dani“ na činjenicu da su, tokom odmazde, partizani ubili više Mađara
nego što su Mađari ubili Srba i Jevreja prilikom racije.
[28] http://adattar.vmmi.org/fejezetek/1423/05_jugoslavija_za_vreme_tita.pdf, str. 249
[29] IAS, F:278. R. 395/1957
[30] U zapisnicima sastavljanim sličnim povodima, rudimentarnim, birokratskim rečnikom, uobičajeno je korišćena slična formulacija da je lice odvedeno od strane nepoznatih, naoružanih lica…
[31] IAS, F:278. R. 397/1957
[32] Isto.
[33] Isto.
[34] Arhiv Vojvodine, F:183.
[35] Jedna od najnovijih knjiga u kojoj se obrađuju sudbine 26 mađarskih žrtava sa područja Subotice je autorke Rencsényi Hajnal Elvire (Elvira Renčenji Hajnal), Arcok a tömegsírból (Lica iz masovne grobnice), Budapest, 2013.
[36] Vidi: http://vojvodinakom1941.org.rs/lt/; http://www.komisija1944.mpravde.gov.rs/lt/articles/o-nama/
Subotica nekada 