prikaz: Imenik žrtava Drugog svetskog rata na području subotičke opštine (i par novih izvora)
Prikaz
Rukovet 9-10-11, Subotica 2001, st. 59,60
Mirko Grlica, dr Antal Hegediš, Milan Dubajić, Lazar Merković, Imenik žrtava Drugog svetskog rata na području subotičke opštine, Subotica 2000, st. 432. Knjiga se može pronaći na linku: http://adattar.vmmi.org/fejezetek/2252/06_szabadka_ii_vilaghaborus_aldozatainak_nevsora.pdf
U svakom društvu, pa i u našoj sredini egzistira nekoliko nivoa istorijske svesti. Od one koja se oblikuje i razvija u porodičnom okruženju, zatim preko uticaja školskog sistema, masovnih medija, pripadnosti određenoj grupi, nacionalnoj, političkoj, socijalnoj; one koja se oblikuje uticijima „popularne“ istorigrafije do – naučne istoriografije, koja bi trebalo da predstavlja njen najviši, najobjektivniji i najracionalniji stepen. Manipulacije kolektivnom istorijskom svešću, na svim tim nivoima, pratile su naše društvo u dugom periodu. Često je izvlačeno iz arsenala istorije samo ono što može biti instrumenalizovano kao oruđe u dnevno političke, partijske, nacionalne svrhe. Takvim pokušajima naknadnog oblikovanja davno završenih događaja samo se osiromašivala i degradirala puna percepcija prošlosti.
Lokalna istoriografija obogaćena je ovim „Imenikom“, koji prvi put personalizuje, individualizuje svako poginulo lice sa subotičke teritorije u ratnom vihoru 1941-1945 godine, čineći pokušaj otklona ka što potpunijem i objektivnijem shvatanju istorije tog ratnog perioda. Neki od postulata takvih težnji su da ne smeju postojati nedodirljive praznine u okviru teme, te da sadašnja pokolenja ne mogu snositi odgovornost za postupke pređašnjih generacija.
Ovo delo se pred subotičkom javnošću pojavilo se krajem prošle, 2000. godine. Inicijativa za rad na tom području došla je 1994. godine, od grupe istoričara, koji su potaknuti približavanjem pedesetogodišnjice završetka II sv. rata, pisali Skupštini opštineSuboticai ponudili da otpočnu sa istraživanjima u cilju utvrđivanja što preciznijeg broja svih poginulih lica na subotičkoj teritoriji tokom rata. Pedeset pet godina nakon njegovog završetka – taj podatak nije bio poznat. Odlukom Opštine da je prihvati, formirajući „Viktimološku komisiju“, te obezbedi njeno finasiranje, stvoreni su preduslovi da njeni članovi tri istoričara i književnik, otpočnu sa radom na tom poslu.
U dotadašnjem periodu bilo je nekoliko pokušaja da se osvetli taj tragični bilans ratnih sukoba i popišu subotičke žrtve. Ali fokus istraživača, uslovljen i opterećen ideološkom matricom, prihvatanjem okoštale i unapred zadate podele na pobednike i poražene, bio je usmeren vrlo parcijalno i nije mogao da zadovolji potrebu za sagledavanjem celine. Tako su do početka devedesetih godina, sistematski ispitivane samo žrtve obuhvaćene pojmom – fašističkih zlodela, da bi u narednim godima ugledale svetlo dana i knjige u kojima se dokumentuju stradanja lokalnog stanovništva od strane novih, komunističkih vlasti. Na osnovu takvog stanja, bilo je i moguće, da se u javnosti, stručnoj ali i široj, često plasiraju različite procene, već u zavisnosti od ugla gledanja, o broju stradalih.
To su osnovni elementi koje treba imati u vidu kada se čitaocima ova knjiga nađe u ruci. A ona je zasnovana na elementarnim temeljima profesionalne objektivnosti i nepristrasnosti. Nastala je uz korišćenje arhivskih ali i drugih istorijskih izvora, od kojih su mnogi tek sada prvi put bili upotrebljeni i valorizovani. Time, a i predmetom obrade, pruža mogućnost celovitog i argumentovanog sagledavanja svih stradalih, na način koji je do sada nije bio elaboriran. Činjenica da je to pionirski poduhvat, u jugoslovenskim okvirima, dovoljno govori sama za sebe, o nedostatku motiva u pređašnjem periodu, da se takva istraživanja vrše; o mestu i načinu na koji je tretirana viktimologija, mlada interdisciplinarna društvena nauka, ali još više i o dosadašnjem stanju u istorijskoj nauci na ovim prostorima.
„Imenik“ se samim svojim oblikom ali i suštinom približava istoriografskoj vrsti – publikovane istorijske građe.
„Prema prikupljenim podacima broj žrtava Drugog svetskog rata na teritoriji subotičke opštine je 7032. Njihovi životi su prekinuti u raznim logorima, na istočnom frontu, u aprilskom ratu 1941, na jugoslovenskom partzanskom bojištu, kao posledica savezničkih i nemačkih bombardovanja, racija, posrle izvršenja smrtmih presuda raznih sudova ili bez ikakvog sudenja… Zastrašujuća je to brojka, uzimajuci u obzir činjenicu da je grad tokom celog perioda bio više ili manje udaljen od direktnih ratnih dejstava suprotstavljenih vojski. Iako prihvatam mišljenje autóra Imenika da za određeni broj žrtava nije moguće utvrditi nacionalnu pripadnost, mislim da ima informativnu vrednost konstatacija nekih drugih istraživača prema kojoj je medu stradalima najviše Jevreja (oko 2000), a zatim Madara (oko 1600), Srba (oko 1300), Hrvata – Bunjevaca (oko 1300), Nemaca (oko 600), Cmogoraca oko 150) i ostalih oko 50.“ To je u uvodnom delu napisao gradonačelnik g. Kasa Jožef.
Nakon tog kratkog uvoda, gradonačelnikovog i od strane pisaca, dolazi spisak imena, uz koja se navodi izvor podataka. Ta vrsta treba da čini temelj za dalje obrade, analize i sinteze, pa tako i uvom slučaju da posluži za pisanje monografija koje bi obrađivale II sv. rat na ovim prostorima. Samim tim su njegove ambicije i dometi u toj stručnoj hijerarhiji limitirani, ograničeni. On ne ocenjuje, ne vrednuje, ne osuđuje ili rehabilitira, on samo po prvi put pruža uvid u činjenice ko je sve od subotičana poginuo za vreme rata. No, ne treba sumnjati da će njegov uticaj na javnost, već u prvoj fazi – samim činom publikovanja i dostupnosti zainteresovanima, biti velik.
Autori su odabrali da u radu teže identifikaciji, imenom i prezimenom svakog poginulog, da pruže osnovne lične podatke o njemu, kao i nacionalnost, te o mestu i načinu stradanja. Zapaža se da taj zadnji element – način stradanja, suštinski za svaku dalju ocenu, oni navode samo sporadično, i to većinom kod imena lica koja su stradala kao borci partizanskog pokreta, fašističkog terora ili u bombardovanjima.
U knjizi su sva imena svrstana abecedno, bez ikakvog razvrstavanja. Uzevši u obzir da se reč o, matematički velikom broju, može da čudi što autori nisu pristupili statističkoj obradi. Takav materijal prosto mami da se iskaže i sumira u nekoliko kategorija, kao primarno – podeli po osnovnoj crti razdavajanja – pripadnosti antifašističkom pokretu ili suprotnom taboru, koja je u to vreme značila možda upravo život ili smrt, zatim socijalnoj, polnoj, dobnoj, nacionalnoj strukturi, po mestu i načinu stradanja, itd. Takvim podacima bi „Imenik“ samo dobio na preglednosti, na narušavajući metodološki postavljene ciljeve. Ocene o zločincima i njihovim žrtvama, onima koji su poginuli herojski i onima koji su zaslužili kaznu – streljanjem na pr., i nisu bile zacrtane kao zadatak koji treba ovim delom dosegnuti. Ipak, sada svima zainteresovanima, ona daje mogućnost, da pojedinačno, ako tome teže, prebrojavaju i vrše grupisanja popisanih ili izvlače zaključke kako i zašto su stradala na pr. lica nemačke i mađarske narodnosti, za koje je naveden samo datum smrti – novembar 1944. godine.
O samom metodološkom pristupu i osnovnom postulatu koga su se pridržavali, Komisija kaže:
„U istraživačkom postupku pridržavali smo se osnovnog zahteva da se popišu sve osobe koje su 6. 4. 1941. godine živele na teritoriji Opštine, a čiji životi su prekinuti zbog posledica rata.
Clanovi Komisije znaju da publikovani materijal u ovoj knjizi ne predstavlja konačan spisak žrtava Drugog svetskog rata u subotičkoj opštini, ali su izneti svi trenutno dostupni podaci iz izvora koji su im bili poznati. Isto tako ističu da je bio poslednji čas da se ovaj posao uradi, kako bi se prevazišle manipulacije ovim periodom istorije grada i kako bi se predupredile eventualne buduće zloupotrebe. Da bi se otklonila eventualna ideologizacija izostavljena je svaka kvalifikacija ubistava i zločina, što ne znači da su oni pred sudom 2 Nacionalnost je navedena kod većine žrtava, i to u obliku koji stoji u izvoru. Nije se ulazilo u rasprave o nacionalnosti Bunjevaca ili Hrvata, već je ostavljcn oblik koji stoji u istorijskom izvoru. Jedine intcrvencije vršene su dopisivanjem odrednica o nacionalnosti žrtvama jevrejske i nemačke nacionalnosti, koji su često imalc ista prezimena. 3 Kod jednog broja žrtava izvori su umesto preciznog datuma smrti navodili terminus ante quem je dotična osoba preminula. Za većinu Jevreja stradalih u logorima kao datum smrti je zabeležen 29.6.1944. godine, a za mnoge žrtve čija smrt je zabeležena u matičnim knjigama 9.5.1946. godine, tj. godinu dana po zvaničnom okončanju Drugog svetskog rata. U takvim slučajevima ostavili smo i u našem tekstu navedene dátumé u izvorima. 12 istorije jednaki. Sve žrtve su posmatrane pre svega kao stanovnici grada, koji je i glavni gubitnik u ovom tragičnom periodu svoje istorije. íz tog razloga jedina misao vodilja bila nam je spoznaja što većeg broj a podataka, istine zasnovane na njoj i ništa više.“
Samo obelodanjivanje 7032 imena, koliko se nalazi u spisku, razbija iluzije da je Subotica, udaljena od najžešćih ratnih operacija, bila i pošte|ena plaćanja ogromnog danka u ljudskim životima. Kao i u svim modernim ratovima, civili su bili ti koji su snosili najteže posledice. Subotička populacija je bila desetkovana. Za dve nacionalne grupe, Nemce i Jevreje, to je značilo gotovo potpuno uništenje. Deo tih imena, naših nekadašnjih sugrađana, sada je po prvi put izronio iz tame zaborava, iz porodničnih okvira.
Jasno je to i autorima, da Imenik nije konačan, ostavljaju mogućnosti za korigovanje, dopisivanje i dodavanje novih podataka, novih imena. Smatraju, koristeći iskustva onih koji su se već ogledali na tom polju, da postoji oko 10% neidentifikovanih među poginulima u ratu.
Odabirom polja istraživanja, metodologijom, i samim dosegnutim rezultatima ovo delo predstavlja novost na stručnom planu, popunjavajući postojeće praznine, utirući put ka boljem shvatanju i razumevanju jednog kratkog ali izuzetno burnog i značajnog perioda.
Subotica, 2001/21. Stevan Mačković
PRILOG (2012):
a) prvi i zadnji upis u knjizi:
1. ABRAHAM BELA/IME I PREZIME/, Ignac/RODITELJ/, r.1889. Bajmok DATUM I MESTO ROĐENJA/, Jevrejka/NACIONALNOST. Aušvic, 1944. AJ,F:179.19 19 23.
7032. ŽUŽIĆ VOJISLAV, Petar, r.1940. Višnjevac, Srbin, interniran. Šarvar, juna 1942, (umro). AJ,F:179.617 38 16.
b) IAS, F:166.19.
Subotica nekada 