ŠKOLSKE PRILIKE U SUBOTICI 1915-1941 (1945)

ŠKOLSKE PRILIKE U SUBOTICI  1915-1941 (1945)

 

 

Školske prilike su pouzdan pokazatelj duhovnog stanja u društvu, njegove brige za sopstvenu budućnost, ekonomskih mogućnosti države, postojanja ili nepostojanja osmišljene, planirane, kontinuirane kulturne akcije države, ostvarenog civilizacijskog pomaka. Isto tako, to se odnosi i na svaku pojedinačnu mikro celinu, kakva je bila i Subotica i njena okolina. Na tom nivou se mogu uočiti lokalne specifičnosti, koje se ipak uklapaju u glavne tokove i procese inicirane iz državnog centra,

Odlika severozapadnih krajeva, bivših teritorija Monarhije, pa tako i subotičkog,   pripojenih novoj državi, bila je njihova relativna viša razvijenost, kako u ekonomskom tako i u kulturnom pogledu, u odnosu na centralne i jugoistočne delove nove države. Ta podloga je u startu garantovala njihove solidnije polazne osnove u novouspostavljenim državno političkim okvirima.

Jedan od primarnih zadataka državne administracije u Vojvodini, bio je rad na širenju državne ideologije, njenoj “nacionalizaciji” ili uspostavljanju i jačanju “slovenske”[1] dominacije, kako u političkom, ekonomskom, demografskom tako i prosvetno kulturnom životu.

Kao nasleđe nagdašnje mađarske države na teritorijama koje su ušle u sastav nove države postojao je dobro organizovan i razgranat sistem zabavišta i škola. Kroz njih je bio širen mađarski državni program, mađarski nacionalni uticaj i vršena mađarizacija. Tako se pred nove vlasti postavio zadatak da iskoriste postojeće materijalne resurse, školske objekte i drugo, ali uz uklanjanje mađarskog uticaja[2]. Metodi takve akcije su bili široki, od ukidanja mađarskog prosvetnog zakodavstva, ograničavanja i smanjivanja mogućnosti upotrebe mađarskoj jezika do otpuštanja mađarskog nastavnog kadra koje nije pristalo na polaganje zakletve Kralju.

Neke od konkretnih mera su bile i sledeće. Već 9.12.1918. godine Narodna uprava za Banat, Bačku i Baranju donela je odluku po kojoj je nastavu trebalo izvoditi na maternjem jeziku onih đaka koji čine većinu, čime je ukinut mađarski jezik u onim školama gde deca mađarske nacionalnosti nisu činila većinu.[3] Marta 1919. godine, Ministarstvo prosvete – Odsek za Banat, Bačku i Baranju izdalo je Naredbu br. 915 o privremenom uređenju svih zabavišta i škola kojom se pored ostalih mera o organizovanju nastave, smanjuje mogućnost upotrebe mađarskog jezika.[4]

 

Naredba Odseka za Banat, Bačku i Baranju br. 945, IAS,  F:22 I 225/1919

Ukidanjem zatečenih mađarskih organa i tela nadležnih za organizaciju i nadzor nad prosvetom, t.j. uspostavljanjem novih koje su pokrivale tu oblast, a u skladu sa menjanjem zakonskih okvira koji  regulišu prosvetu i školstvo, u novouspostavljenoj Kraljevini, stvaraju se preduslovi za potpuni uticaj i puno obuhvatanje i tog izuzetno važnog društvenog segmenta, od strane nosilaca i kreatora državne politike.

Formalno, delovanje mađarskih školskih organa prestalo je decembra 1918. godine. Tada se formira novi samostalni Školski okrug za Suboticu, sa novim personalnim rešenjima.[5] Ministarstvo prosvete u Beogradu imaće preko svojih tela – Odseka za Banat, Bačku i Baranju (dalje BBB) u Novom Sadu, Prosvetnog odeljka Kraljevske banske uprave u Novom Sadu (od 1929. ), područnih velikih župana, zatim od 1934. sreskih načelnika gde je isto bio formiran posebni – prosvetni odeljak, školskih nadzornika i drugih inspekcijskih tela, odlučujuću nadležnost i ulogu u radu čitavog školskog sistema od 1919. do 1941. godine.[6]

Odlukom tadašnjeg Ministra prosvete Svetozara Pribičevića od 6.juna 1920. godine prosvetni zakon Srbije proširen je i na pripojene teritorije Bačke, Banata, Baranje i Srema. Time se vrši i oduzimanje ingerencija mesnih vlasti u oblasti prosvete. Novi Zakon o narodnim školama donosi se u vreme diktature, decembra 1929. godine.

Školski nadzornik, kao državni činovnik, bio je na čelu svih službenika Školskog nadzorništva, kao referent za školstvo. U Subotici su u okviru jednog školskog sreza, postojala dva školska nadzorništva, I – koje pokrivalo teritoriju užeg grada i II – koje je bilo zaduženo za okolna naselja i salaše.

Mesni školski odbori, su  bili nasleđena forma prosvetnog nadzora u lokalnim okvirima,  koja su se do tada brinula i o delu odvijanju prosvetno obrazovnih delatnosti na svojim terotorijama.  Nakon podržavljavanja školskog sistema, njihov delokrug biva bitno smanjen, pa im u novim okolnostima uglavnom preostaje samo nadležnost nad materijalnim snabdevanjem škola, tehnički poslovi oko upisa dece, briga o siromašnim učenicima. Kao posebno odeljenje u tim okvirima nastavila je da radi i posebna gradska Komisija za nadzor zabavišta.[7] Predsednik Mesnog školskog odbora bio je po funkcija Veliki župan grada, a članovi: gradonačelnik, jedan upravitelj osnovne škole, građanske škole, službeni gradski lekar i pet uglednih lica.[8]

U čitavoj zemlji bilo je 1929. godine 355 zabavišta, koje je pohađalo 178 274 dete, što čini prosek od 502,1 deteteta na 1 zabavište, a od toga u Dunavskoj Banovini 168 zabavišta (što je činilo 47,32% u odnosu na celu državu),  sa 34 519 dece ( 19,4%), što je bio gotovo duplo bolji prosek – 205,4 dete na 1 zabavište, da bi 1939. godine u ovoj Banovini bilo 171 zabavište (41,51%) sa 44 833 detetom ( 17,1%), ili 262,1 dete na 1 zabavište.[9] U svetlu tih podataka, broj dece iz Subotice na jedno zabavište je bio gotovo duplo manji,  kretao se od 75,1 u 1921. godini, do 108,5 u 1925. godini.

Na teroriji Dunavske banovine “od ukupnog broja odeljenja u zabavištima (1935/36. godine) 72,04% su bila odeljenja sa srpskohrvatskim nastavnim jezikom, 13,60% sa nemačkim, 12,40% sa mađarskim, 1.96% sa ostalim jezicima.” [10]

«Prema dostupnim podacima državne statistike, predškolskom nastavom bilo je obuhvaćeno 1929/30 godine 2,13% stanovnika, a 1938/39 godine nešto manje – 1,98%.»[11]   Broj dece u Dunavskoj Banovini koja su pohađala zabavište, prema ukupnom broju stanovnika na toj administrativno upravnoj teritoriji je 1929. godine iznosio 7,56%, a 1939. godine – 6,15%. Time je to bio i najveći procenat u čitavoj državi ( zatim je sledio Grad Beograd sa 6,37 u 1929. i 5,87% u 1939. godini, dok je na začelju bila Vrbaska Banovina sa samo 0,15, odnosno 0,44%). ) [12]

Podaci državne statistike pokazuju da je na svim višim nivoima obrazovanja i vaspitanja većinu činila muška populacija, dok je zabavištima bila u većem procentu obuhvaćena ženska deca ( razlika je iznosila 2,50% u 1929. i 4,14% u 1939. godini)

---

[1] Slovensko srpske. Vidi: Jojkić Vladan, Nacionalizacija Bačke i Banata, Novi Sad 1931

[2] “…antimađarska kulturna orijentacija postala je jedna od konstanti prosvetne i kulturne politike.” Ljubodrag Dimić, Kulturna politika Kraljevine Jugoslavije 1918-1941, III, st.60.

[3] Ljubodrag Dimić, Kulturna politika Kraljevine Jugoslavije 1918-1941, III, st.58. Paralelno sa istiskivanjem mađarskog jezika u nastavi, beleži se takav trend i u školskoj administraciji. I u Subotici se samo retke stranke obraćaju prosvetnim telima (i drugim vlastima) na mađarskom jeziku, ali se sav postupak vodi na srpskom odnosno srpskohrvatskom jeziku.

[4]IAS,  F:22 I 225/1919. Prosvetni Odsek za BBB Novi Sad izdao 11.03.1919. «Naredbu br. 945/1919 o uređenju zabavišta, osnovnih, privrednih i šegrtskih škola» o školskom radu, nastavnom jeziku, gradivu, udžbenicima.

[5] Izveštaj o tom činu šalje 29.12.1918. Veliki župan grada dr Stipan Matijević Mađarskom županijskom školskom nadzorniku u Somboru. IAS, F:22. 26/1918

[6] vidi: Dr Vladimir Radišin, Školska uprava u Vojvodini 1929-1941, Novi Sad 1991.

[7] IAS, Beleška za sumarni inventar fonda br. 22 Školsko nadzorništvo.

[8] Isto, IAS, Beleška za sumarni inventar fonda br. 22 Školsko nadzorništvo.

[9] Ljubodrag Dimić, Kulturna politika Kraljevine Jugoslavije 1918-1941, II, Beograd 1997, st. 182.

[10] Ljubodrag Dimić, Kulturna politika Kraljevine Jugoslavije 1918-1941, II, Beograd 1997, st. 48

[11] isto(Dimić, st.188)

[12] isto st.188,189. Ti podaci moraju biti uzeti sa rezervom pošto bi u svetlu navedenih procenata  izuzetno i neraelno  veliki broj dece bio obuhvaćene zabavištima. Po tome bi 1929. godine u Subotici, koja je činila prosek ove banovine,  na 100 000 stanovnika tom nastavom bilo obuhvaćeno 7560 dece. Verovatno se radi o grešci u jednoj decimali, samo tako ta statistika može da se približi  realnosti na terenu.