Subotica, mozaik istorije, XX vek

S U B O T I C A

                                         položaj, veličina, podela,

Opština grada Subotice u međuratnom periodu prostirala se na površini od 140 611  k.j. što odgovara 809,166 kv. km. Od ove površine unutarnji grada  zauzimao je 1 992 k.j, kupalište Palić 1 812 k.j. a pustare  t.j. periferija grada Subotice ( salaši) zauzimale su površinu od 136 807 k.j. Od toga je:

ziratno zemljište      – 107 262 k.j.

vinograda                –     5 995

livada                       –     2 827

šuma                       –     8 044

pašnjaka                –     2 257

ritova                      –     1 569

jezera                      –     1 676

unutarnji grad

i putevi, groblja,      –    10 978

———-

140 611 k.j.

Unutarnji grad – salaši

„Subotica je jedan od glavnih privrednih centara Jugoslavije, a što se tiče poljoprivrede, može se mirne duše reći da je glavni centar, jer se u Subotici od  21 283  gazdinstava (prim.aut.- domaćinstava) bavi 10 641 od sviju gazdinstava u Subotici, prvobitnom proizvodnjom.[1] Zemljoradnja u Subotici kao i u celoj Vojvodini sačinjava bazu, na kojoj se razvijaju skoro sve ostale grane privredne delatnosti.“ [2]

Februara 1919. godine gradu Subotici pripadalo je 50 813 k.j. od  toga obradivog zemljišta 20 633 k.j. da bi nakon razgraničenja sa Mađarskom ostalo  samo 29 441 ukupno, a obradivog 16 333 k.j.[3] Od tog dela za agrarnu reformu 1921. godine je oduzeto 7 368 k.j. Ukupno je za te svrhe od gradskih zemalja eksproprisano 15618 k.j.[4] Sve to je uticalo na opadanje prihoda grada, pošto je te zemlje Grad ranije izdavano pod zakup ili eksploatisao na drugi način.[5]  Isto tako, Subotica povlačenjem novih granica beleži i demografske gubitke od oko 10 000 stanovnika.

Gradske vlasti su često isticale da je gubitak gradskih  zemalja izazvao krah gradskih finasija. To je posebno bilo izraženo 1932/3 godine, kada je čitava zemlja bila zahvaćena  recesijom, posledicama velike ekonomske krize. Za taj problem vrlo je ilustrativan Memorandum donet na sednici gradskog zastupništva 18.12.1932. godine, u kome se iznosi teško stanje i moli od Kraljevske vlade odobrenje zajma od 35 miliona dinara. U tom dokumentu je navedeno i sledeće: „Opština grada Subotice postala je potpuno nelikvidna, te je tako došla u najteže finaasijsko stanje.“ te dalje „Grad Subotica je u istinu bio bogat grad, jer  je imao 8000 jutara bačke oranice prvoga reda, imao je mnogo šuma, oranica, pašnajka i ritova. U posedu navedenih nektertnina proračun gradski nije se morao opteretiti velikim finasijskim prirezom. Grad je iz svojih redovitih prihoda zidao škole, kasrne i puteve i udovoljavao ostalim ekonomskim, kulturnim, zdravstvenim i socijalnim zahtevima jednog lepog i velikog grada.“ Istaknuto je i da je grad primao subvencije od države, da je bio oslobođen samoupravnih prireza, ali u ovo doba kada gradske imanja „…skoro više i ne postoje, jer su sve velike oranice  oduzete po agrarnoj reformi, a veliki deo ostalog imanja  prilikom  razgraničenja pripao je Mađarskoj. Ovako je preostala opštini od nekadašnjeg velikog bogatstva  samo uspomena.“   Sve to je nametalo povišenje opštinskog prireza i uvođenje novih dažbina, trošarine,  luksuznog poreza, itd. Time su dodatno opterećeni stanovnici, u prvom redu „zemljoradnički stalež“, a pošto su cene njihvih  proizvoda drastično padale, mnogi nisu  bili u stanju da udovaljavaju  tim  obavezama. Paralelno sa tim rasla su i izdvajanja za državu, koja inače nije redovito izmirivala svoje obaveze prema gradu na ime oduzetih gradskih objekata, namenjenih za srednje škole,  vojsku, za stanove državnih činovnika.

Gradu je u tom vremenu raspolagao sa 12 000 k.j. ali od toga samo 330 k.j. oranica  a ostalo su bili pesak, pašnjaci, šume i ritovi, koji nisu donosili dovoljno prihoda. Broj “domova, kuća i drugih zgrada za stanovanje” je iznosio po popisu iz 11931. godine, 19098.[6]

 S T A N O V N I Š T V O

Iz literature:

Mirko Grlica, Stanovništvo Subotice 1867-1914. godine, Muzeîon, Subotica 2002

IAS, F:47. popis na nivou Subotice, 1919.

Popis 1931. godine

• 1931. – 100 058;  53 835 Jugoslovena;   1 230 drugih Jugoslovena; 41 401 Mađara (u koje se ubrajaju gotovo svi Jevreji – 3 758);     2 865 Nemaca; 727 drugih.  Popis 1931. ima rubriku –  „po materinjskom jeziku“. Rezultati su za čitavu Bačku i Banat: Srba 189 933 = 24,1%; ostalih Jugoslovena 90 670 = 12,1%; ostalih Slovena 50 940 = 6,4%; svega Slovena 331 543 = 42,6%; Mađara  268 610 = 34,5%; Nemaca 172 521 = 22,2%;
  Ukupno  441 131 = 56,7%.

Godine 1870. Subotica je imala 56 324 (56 816) stanovnika. Od toga broja 15,2% je znalo čitati i pisti (8 517), 2,68% je znalo čitati, a  čak  82,2%  je bilo nepismeno. U 1880. godini procenat onih koji su čitali  i  pisali bio je 21,29 ( 12 951)[8]

Broj nepismenih je bio velik. Tako 1880. godine čak 75% ili 45 994 spada u tu grupu, da bi taj parametra se spustio ispod 50% tek 1910. godine kada je nepismenih bilo 45 537 ili 48,8% od ukupnog stanovništva.[9] Treba istaći da je gledajući konfesionalnu pripadnost, među Jevrejima bilo najviše pismenih, a najmanje među rimokatolicima.[10] Po službenoj statistici od 1921. godine u Vojvodini je bilo 76,69% pismenih stanovnika. Tada je u Subotici bilo 24 534 nepismenih, računajući samo starije od 6 godina, ili 29,85%.[11]

Slovenija, delovi Hrvatske i Vojvodina,  teritorije koje su pripadale bivšoj Monarhiji,  prednjačile su po ulasku u novu jugoslovensku državnu zajednicu po stepenu industrijskog  razvitka. Bačka, Banat i Baranja, po rezultatima  popisa  iz 1921.  godine, imale su i najveći procenat gradskog stanovništva – 30,68. Subotica je bila jedan od najvećih gradova u novoj državi. Lokalni popis obavljen  1919. godine za  potrebe Pariske  mirovne  konferencije, daje  podatke o ukupno 101 286 stanovnika. Bunjevaca – 65 135, Srba – 8 737, Mađara – 19 870, Nemaca –  4  251  i  Jevreja  –  3  293.[12]  Po prethodnim rezultatima državnog popisa od 1921. godine[13]  Subotica broji 101 857 ( ili po drugom izvoru 101 709,  49 024 muških i 52 685 ženskih. Broj zanatlija je iznosio 2060, a  broj  radnika  8519.  IAS, F:47, II 44/1928), a po konačnim 90  961. Rrazlika se delimično objašnjava smanjivanjem  teritorije  grada, gubitkom delova Tompe i Kelebije.

Po podacima gradonačelničkog ureda, na osnovu državnog popisa  1931. godine, u Subotici je bilo 100 058 stanovnika, ( 48 703 muških i 51  355  ženskih)[14] a po podacima inženjerskog ureda  i  Sreskog načelstva 102 133.[15] Pored nje, 1921. godine, samo Beograd i Zagreb jedino prelaze broj  od 100 000 stanovnika. [16]U Evropi je  početkom 19. veka bio svega 21 grad sa više od 100 000 stanovnika, krajem tog veka 145, da bi  ih 1930.  godine  bilo  255. Te  godine;  Švedska, Austrija, Mađarska, Grčka i Jugoslavija, su bile zemlje sa  po  3 grada  u  toj grupi. [17] Mada je ukupno stanovništvo Subotice vrlo specifično teritorijalno raspoređeno, polovina u užem gradu, sa naznakama karakteristika građanskog sloja, a druga polovina na okolnim mestima i salašima, sa osobinama bližim stanovništvu sela, ipak je ta velika brojnost predstavljala jedan od elemenata za razvoj i jačanje privrednih potencijala.

[1]Po podacima iz 1941. godine,  bilo je 18 926 gazdinstava, sa 125 04 k.j. poseda, od čega su Mađari (7 808 posednika)  su imali u svojim rukama 39 781 k.j, Bunjevci ( 9 948) – 73 365, Srbi (727) 7 188, Nemci (318) 1 697 i Jevreji (125)  2 934 k.j. Szabadka Palicsfürdő Útmutatója, Szabatka 1944.

[2]IAS, F:47. III 58/1938. Izveštaj  Centralnom  presbirou. Prinosi pšenice po tom izveštaju su  bili  236  960  mtc,  kukuruza  u zrnu  – 829  949, krompira – 650 800, šećerne repe – 81 000 mtc, itd.

[3]Razgraničenjem Grad je izgubio 17 555 k.j i 11 kv. hvati zemljišta. IAS, F:47. III 620/1939. U predmetu se nalzi i specifikacija toga zemljišta, oranica – 5176 k.j, vrtova 6 k.j. itd.

[4] IAS, F:47. I 1216/1936

[5]IAS, F:47. III 654/1927. Po drugim podacima iz kasnijih godina: „Opština grada Subotice imala je svega 44 485 k.jutara zemlje, od ove zemlje pripalo je pod Mađarsku usled razgraničenja 16 300  k.j., palo je pod udar Agrarne reforme 14 417  k.j.  …“ IAS, III 3193/ 1934. Po gradskim evidencijama iz 1938. godine, od zemalja u vlasništvu grada oduzeto je za potrebe agrarne reforme 21 665 k.j. Isto tako po njima, od veleposednika je u te svrhe oduzeto 6000 k.j.

[6] IAS, F:47. I 558/1931

[7]Po nacionalnom sastavu je bilo tada 30 075 Mađara, 24 189 Bunjevaca, 2 448 Srba, 1 479 Nemaca i 325 Slovaka (Tót)

[8]Ulmer, Mlinarstvo u Subotici, rukopis, st.2

[9]Mirko Grlica, Stanovništvo Subotice 1867-1914. godine, Muzeîon, Subotica 2002, st. 213.

[10] Tako 1900. godine ima 39,3% pismenih među rimokatolicima, 75,7% među reformatima, 49,5% među pravoslavnima i 83,4% među Jevrejima.

[11] IAS,F:22 I Prosvetni odeljak 110/1937

[12] IAS,  F:47.  I  22/1919.

[13]Prethodni rezultati popisa stanovništva u Kraljevini Srba, Hrvata i  Slovenaca  31.januara 1921, Beograd 1924.

[14]IAS,  F:47. Ured gradonačelnika, 853/1931

[15]IAS, F:57.6135/1938  i  F:275.50.Tabela  o  stanju stanovništva.

[16]Subotica je 1910. godine imala 94 610 stanovnika i time  je  tada  bila i najveći grad od svih koji će  ući  u  buduću  novu  jugoslensku državu, pošto je Beograd tada imao 89 876, a Zagreb 79 038 stanovnika.

[17]Dr Mijo Mirković, Industrijska politika, Beograd 1936, st. 61.