Crtice o ŽUTOJ KUĆI

Izvori: Istorijski arhiv Subotica, F:176. Zbirka materijala o radničkom i narodnooslobodilačkom pokretu -Subotica (1903-1989), 35. spiskovi žutokućaša, 36. spomenici NOB, F:275. Zbirka projekata 1844, 66.3. projekti Žute kuće

Literatura: Geza Tikvicki, Slike iz ustanka u Bačkoj, Beograd 1989., Lajčo Klajn, Genocid i kazna, Beograd 1991., Bácsország, 30, Szabadka 2004.

Sažetak: Bombardovanjem Beograda 6.4.1941. počinje rat u Jugoslaviji. Jugoslovenska kraljevska vojska i deo državnog aparata se povlači iz Subotice. Mađarska Narodna garda preuzima kontrolu u Subotici. S napadom Nemačke na Jugoslaviju 6.4.1941. profašistička Mađarska okupirala je 11. aprila Bačku i tretirala je kao integralni deo (Délvidek) zemalja Krune svetog Stefana. Akcijom kojom se ide pravcem ka Subotici, Topoli i Novom Sadu a u kojoj glavninu snaga čini 3. honvedska Armija, komandovao general Gorondy-Novák Elemér.

U Suboticu je ušla već 11/12. aprila. Uvedena je vojna uprava. Sprovodi se „pacifikacija“, teror nad grupama koje su bile smatrane za potencijalno opasne; eksponiranim Srbima, dobrovoljcima, kolonistima, Jevrejima, komunistima, Bunjevcima… Subotica je proglašena slobodnim kraljevskim gradom/ kakav je status imala i u međuratu/, i bila je neposredno podređena mađarskoj vladi. Okupacionu vlast vršile su do 25. aprila trupe mađarske „Južne armije“, zatim Komanda vojno-upravne grupe Južne armije, a od 15. avgusta 1941. do oktobra 1944. godine vlast je vršila građanska uprava, potpomognuta mađarskom policijom i žandarmerijom. Veliki župan istovremeno i gradonačelnik Subotice postaje dr Andor Rek (Reök), veleposednik iz Segedina. Vojni komadant je general Deže Bito, Bela Buoc je na čelu gradske Policije. Ona ima 5 islednika, 29 detektiva, 230 policajaca. Potpukovnik Ferenc Zalaždi Zatočil, komadant je Žandarmerije, pod čijom je nadležnošću i Žuta kuća (nekadašnja banka (Ötvös utca 11) , spomenik kulture od velikog značaja, danas Štrosmajerova 11, građena 1880-1883, arh. Titus Mačković)

hronologija:

– januar 1941. uhapšeno 20 sindikalaca i kumunista, Otmar Majer sekretar subotićkog OK KPJ i drugi

Vest o demonstracijama u lokalnoj štampi

– 27.3.1941. demonstracije i u Subotici

– 5.4.1941. oslobođen Otmar Majer i grupa

– 6.4.1941. napad na Jugoslaviju

– 11.4.1941. Naredbom br. 2 770 određena krivična dela za koja se po kratkom postupku prekršioci vešaju

F:176.262. Doček mađarske vojske na Trgu 12.04.1941.

F:176.263.

– 11.4.1941. Mađarska ulazi u Bačku i Suboticu, već u Hajdukovu padaju prve žrtve iz porodica kolonizovanih Srba (oko 40) uvedena Vojna uprava, na čelu sa generalom Belom Novakovićem, Deže Bito general– vojni komadant Subotice

Film iz 1941. https://www.youtube.com/watch?v=_U3ENUHvFuc

default(1)

– 12.4.1941. Proglas o proglašenju Prekog suda, predaji oružja

F:176.12. Objava PREKOG SUDA

– 12.4.1941. u isceniranim napadima okupator se obračunava sa četničkim elementima koji pružaju otpor.

F:176.14. Žrtve ispred Gradske kuće

Neki od stradalih u prvim danima okupacije su bili i: po literaturi: http://adattar.vmmi.org/index.php?ShowObject=konyv&id=619

1226. DOBLER MARK ERNE (ERNŐ), Jožef, Mozer Terez, 18 godina, rimokatolik, pomoćnik fotografa, Željeznička ulica 11. Subotica, 12.4.1941, (ubijen, ubeležen sa dozvolom gradskih vojnih vlasti). MUS,458/1941; Zločini,267.

DRINČIĆ MARKO, Risto, r.1923. Nikšić, Crnogorac, đak, bor. Bajmok. Subotica, 12.4.1941, (ubijen od strane mađarski vojnika na pačirskom putu). AJ,F:179.69 15 16; IAS,F:71.k.36/727; Zločini,259.
DUTINA STOJA, bor. Subotica. Subotica, aprila 1941, (ubili je mađarski vojnici) Zločini,267
ĐAKIĆ GUSTAV. Subotica, aprila 1941, (ubili ga mađarski vojnici). Zločini,269.
ĐUKIĆ MARA, Milan, r.1934. Srpkinja. Hajdukovo. Hajdukovo, 14.4.1941, (skočila u bunar od straha

pred mađarskim vojnicima). AV,F:183.64.Palić; Zločini,263; SpP.

FABIJAN IŠTVAN, Mađar. Subotica, april 1941, (ubili ga mađarski vojnici). Zločini,267.
GAVRILOV ĐURICA, Pavle, Ristić Sofija, r.1882. Đala, Banat, Srbin, pekar ili gostioničar, bor. Palić, Horgoški put 63. Palić, 12.4.1941, (ubili ga mađarski vojnici na obali jezera, ubeleženo sa dozvolomgradskih vojnih vlasti). MUS,500/1941; AV,F:183.453.Palić; IAS,F:71.k.35/224; Zločini, 267

GAVRILOV rođ. ŽIVKOV DRAGICA supr. Svetozara, r.1919. Srpkinja, domaćica. Subotica,12.4.1941, (ubijena). IAS,F:69.k.29/1529.

GESE LEONTIJ, Rus. Subotica, aprila 1941, (ubili ga mađarski vojnici). Zločini,268
GRAC JOŽEF, Jožef, r.1902. Subotica, Mađar, trgovac. Subotica, 13.4.1941, (ubili ga mađarskivojnici). AJ,F:179.623 134 1; AV,F:183.258.Sub.4.kv; IAS,F:69.k.29/577; Zločini,267

HINIĆ ILIJA, bor. Subotica. Subotica, aprila 1941, (ubili ga mađarski vojnici) Zločini,268
HORVAT ĐURO, bor. Subotica. Subotica, aprila 1941, (ubili ga mađarski vojnici). Zločini,268
IVKOVIĆ MARKO. Subotica, aprila 1941, (ubili ga mađarski vojnici). Zločini,268.
JOCIĆ MILAN, Risto, r.1857. Dolac, Bela Palanka, Srbin, zemljoradnik, bor. Stara Torina. Šupljak, 12.4.1941, (ubili ga mađarski vojnici). AV,F:179.106.Palić; SpP.
JOCIĆ SIMKA, Živa, r.1902. Mirenovci, Bela Palanka, Srpkinja, domaćica, bor.Hajdukovo. Hajdukovo, 12.4.1941, (ubili je mađarski vojnici i bacili u jezero Ludaš). AV,F:179.105.Palić; Zločini,268; SpP.
KAKAŠ BELA. Subotica, aprila 1941, (ubili ga mađarski vojnici). Zločini,268.

7014 – 7018. ŽIVKOV SVETOZAR, Dane, r.1895. Krstur, Srbin, poštar, bor. Subotica. Subotica,13.4.1941, (ubijen u svojoj kući sa još četiri osobe). AV,F:183.1.Subotica, 89 i 245 8kv; Zločini,269.

BAČIĆ STIPAN, Lajčo, r.1916. Čantavir, Hrvat, zemljoradnik, bor. Novi Žednik. Srbobran,13.4.1941, (ubijen od mađarske vojske). AJ,F:179.625 166 15; IAS,F:176.Sp.knjiga Žednika; M.Lukić,546; SpNŽ

BEDEKOVIĆ JOSIP, Petar, r.1903. Bajmok, Hrvat, opštinski redar ili zemljoradnik, jugoslovenski vojnik. Pačir, 13.4.1941, (streljan). AJ,F:179.68 2 14; AV,F:183.Prijava 442 Bajmok; IAS,F:71.k.36/1044; Zloćini,259
BOŠNJAK LOJZIJA, Stipan, r.1878. Subotica, Hrvat, zemljoradnik, Palmotićeva 49. Subotica,

13.4.1941, (ubijen od strane mađarskih vojnika kod gradskog stadiona).

MUS,447/1941; AJ,F:179.622 122 7; AV,F:183.2.OS; IAS,F:69.k.28/501; Zločini,267.

ČUKIĆ IVAN, Blaško, Molnar Viktorija, 36 godina, rimokatolik, tesar, Ulica nasipa 28. Subotica, 13.4.1941, (streljan, ubeleženo dozvolom gradske vojne komande). MUS,473/1941; Zločini,267.

– april 1941. U sistemu okupatora postojala strogo konspirativna jedinica sa sedištem u Subotici, sa specijalnim ovlašćenjima. Delovala je mimo organizacionog ustrojstva svih organa, i bila iznad svih drugih tela koja su radili na akcijama protiv otpora vlastima, po celoj Bačkoj. Prostorije je imala na drugom spratu Žute kuće. Na njenom čelu bio je kapetan Zoltan Vagi, jedan od aktera tzv. velike racije u Šajkaškoj i Novom Sadu. Rukovodio sa još 6 kontraobaveštajnih oficira. Imali direktne veze sa Gestapoom. Vrbovali, nudeći razne usluge, među lokalnim stanovništvom. Tako je zavrbovan i pol. kapetan Mladen Prodanović, pa će delovati kao plaćeni agent. Održavao veze i sa subotičkom četničkom grupom Draže Mihailovića. Ali isto tako pribegavali likvidacijama – na pr. pol. kapetana Lazara Turanova, da bi ih pripisali komunistima.

– 23.4.1941. uhapšen i ubijen Lazar Nešić, komunista

– 85 istaknutih subotičana uhapšeno kao taoci (od toga 34 Jevreja)

– 28.4.1941. Mađarska vlada donela odluku da Bačku moraju napustiti svi koji su doseljeni nakon 21.10.1918. što je bilo do 150 000 ljudi. Prebačeno do 15 000, ostali 11 375 internirani u radne logore.

– 22.6.1941. Proglas CK KPJ sa pozivom na ustanak

– 27.7.1941. regent Mikloš Horti boravi u Subotici, na proslavi Dana hleba.

– 2.-10.8.1941. hapšenja komunista i sumnjivih elemenata, Matko Vuković, i drugi

– 11.-12.8.1941. izvršena akcija paljenje žita od strane Jožefa Lihta i Ferenca Hegediša

– 15.8.1941 oni su uhvaćeni, zajedno sa manjom grupom, osuđeni pred Prekim sudom Južne mađarske Armije, i streljani.

– avgust 1941. počinju da se sprovode masovna hapšenja, do kraja godine oko 400 lica

– avgust 1941. na teritoriji Subotice u tom mesecu uhapšeno 36 „dobrovoljaca, četnika, komunista“ koji su sprovedeni u logor (IAS, F:60.13 884/1941)

– Laza Vasiljev koji je bio u grupi koja je palila žito, odavao informacije (Geza Tikvicki, Slike iz ustanka u Bačkoj, Beograd 1989)

– 9.9.1941. uhapšen Otmar Majer, kontrašpijunaža ga namamila u stupicu

– 15. 9.1941. u Žutu kuću smešta se odeljenje kontraobaveštajne službe (Kémelháritó), odatle se vodi borba protiv otpora režimu, sprovodi istraga protiv uhapšenih sumnjivih lica i drže zatočenici.

Skica zatvora, 1941.

– 25.9.1941. iz logora u Bačkoj Topoli dopremljen u Žutu kuću Otmar Majer

– 15.9.1941. od aktivista NOP a (preko 100) izdvojeno njih 24 ( 10 Jevreji) kojima je suđeno pred Pokretnim prekim sudom Mađarskog kraljevskog generalštaba. Kapetan Vilmoš Dominič istaknuti tužilac tog suda, budimpeštanski advokat dr Đerđ Gruber i Đula Sombathelji u funkciji službenog branioca. Kao posebno surov ostao zapamćen subotički kapetan političke policije Miloš Kovačević (nakon rata osuđen i streljan). Nakon njega maja 1942. šef političke policije postaje Lajoš Tarjan.

– 31.10.1941. od posledica prebijanja u Žutoj kući, preminuo Matko Vukovi kao i Danijel Sabo

– marta 1942. osuđen ostatak te grupe na zatvorske kazne

– 18.11.1941. u dvorištu honvedske kasrane obešeno 15 lica, od 24 osuđenih pred prekim vojnim sudom, i Otmar Majer (još 10 Jevreja)

Preko 500 lica je prošlo kroz torture u Žutoj kući. (poimenični spisak žutokućaša, IAS, F:176.36.)